səh:2

səh:3

səh:4

proqramın təşkili, mövcud avadanlığın düzgün təmini və dini sahələrdə araşdırma aparmaq istəyənlərin cəlb olunmasını özünün ən mühüm vəzifələrindən hesab edir. Ümid edirik ki, elmi-təhqiqi işlərə qarşı maraq və tərəqqiyə zəmin yaratmaq və potensial imkanları inkişaf etdirməklə dünyanın hər bir guşəsində dini mədəniyyətin çiçəklənməsinin şahidi olaq!

Beynəlxalq əl-Mustafa(s)

Tərcümə və Nəşr Mərkəzi

səh:6

Ayənin verdiyi mesajlar 62 [1]

a) “Vilayət” düşmənləri naümid edəndir 62 [2]

b) Vilayət sayəsində “dinin tamamlanması” və “nemətlərin kamilləşməsi”. 63 [3]

Təkmilləşdirici bəhs. 63 [4]

a) Vilayət İslamın ən əsas məsələlərindəndir 63 [5]

b) Vilayətin iki tərəfi vardır (ikitərəflidir) 65 [6]

3. “VİLAYƏT” AYƏSİ. 66 [7]

Bəhsə qısa bir nəzər 66 [8]

Şərh və təfsir 66 [9]

Vəlinin (rəhbərin) nişanələri 66 [10]

Birinci yol: Ayəni hədisləri nəzərə almadan təfsir etmək. 67 [11]

Quranda “vəli” sözünün işlədilməsi 68 [12]

Bəhs edilən ayədəki “vəli” sözündə məqsəd nədir?. 71 [13]

Əlləzinə amənu ... rakiun {...الَّذِینَ آمَنُوا ... رَاکِعُونَ} ayəsinin misdaq və nümunəsi kimdir?  72 [14]

İkinci yol: Ayəni hədisləri nəzərə almaqla təfsir etmək. 73 [15]

İki mətləbin xatırladılması 77 [16]

Bəhanə və iradlar 78 [17]

Birinci irad: {إِنَّمَا...} “İnnəma” sözü həsr və məxsusluğa dəlalət etmir 78 [18]

İkinci irad: Namazda üzük bağışlamaq artıq bir işidir (hərəkətdir) 80 [19]

Üçüncü irad: Üzük həddən artıq bahalı və qiymətli idi 81 [20]

Dördüncü irad: Bu iş (namazda) hüzuri-qəlblə uyğun gəlmir 82 [21]

Beşinci irad: Nə üçün ayədəki bütün əvəzliklər cəm halındadır?. 83 [22]

İndi isə biz həmin məsələyə cavab veririk. 85 [23]

Altıncı irad: Peyğəmbər (s) həyatda olduğu zaman Əlinin (ə) vilayətinin mənası nədir?  92 [24]

Yeddinci irad: Zəkatda məqsəd nədir?. 94 [25]

Həddən artıq mühüm olan bir mətləb. 97 [26]

“Vilayət” ayəsinin verdiyi mesajlar 98 [27]

4. “ULUL-ƏMR” AYƏSİ. 99 [28]

Bəhsə qısa bir nəzər 99 [29]

Şərh və təfsir 100 [30]

“Ulul-əmr” kimlərdir?. 100 [31]

“Ulul-əmr”ə itaətin əhatə dairəsi 101 [32]

“Ulul-əmr” barəsində müxtəlif nəzəriyyələr 102 [33]

a) “Ulul-əmr”də məqsəd cəmiyyətin hakim və rəhbərləridir 102 [34]

b) Alimlərdən bəziləri yuxarıdakı əqidələri inkar edərək, “Ulul-əmr”in məsum olması fikrindədirlər 103 [35]

c) Bəziləri bundan da irəli keçə və yadelli mədəniyyətlər müqabilində ruh düşkünlüyünə düçar olaraq, “Ulul-əmr”in nümunə və misdaqının “Qərb demokratiyası” olduğunu demişlər 104 [36]

d) Şiə alimlərinin nəzərincə, “Ulul-əmr” məsum olmalıdır və hər bir zaman və əsrdə bir nəfərdən artıq şəxs ola bilməz. Həmin şəxs Peyğəmbər (s) zamanında həzrət Əmirəl-Möminin (ə) idi və ondan sonra da on bir nəfərdən ibarət olan imamlardır  106 [37]

səh:8

d) Şiə alimlərinin nəzərincə, “Ulul-əmr” məsum olmalıdır və hər bir zaman və əsrdə bir nəfərdən artıq şəxs ola bilməz. Həmin şəxs Peyğəmbər (s) zamanında həzrət Əmirəl-Möminin (ə) idi və ondan sonra da on bir nəfərdən ibarət olan imamlardır 106 [1]

Əlavə izahlar 106 [2]

Ayənin rəvayətlər sayəsində təfsir edilməsi 107 [3]

“Səqəleyn” hədisinin əhəmiyyəti 108 [4]

Suallar və cavablar 113 [5]

“Təbuk” döyüşü. 115 [6]

Ayənin verdiyi mesajlar 119 [7]

5. “SADİQİN” (DOĞRU DANIŞANLAR) AYƏSİ. 122 [8]

Bəhsə qısa bir nəzər 123 [9]

“Tövbə” surəsi ilə icmali şəkildə tanışlıq. 123 [10]

Şərh və təfsir 126 [11]

“Sadiqin” (doğru danışanlar) kimlərdir?. 127 [12]

Əhli-sünnə alimlərinin nəzərləri 128 [13]

“Sadiqin” ayəsinin Quranın digər ayələri ilə. 130 [14]

təfsir edilməsi 130 [15]

Rəvayətdəki “Sadiqin”. 136 [16]

“Sadiqin” ayəsinin verdiyi mesajlar 138 [17]

ƏHLİ-BEYTİN (Ə) FƏZİLƏTLƏRİ İLƏ BAĞLI OLAN AYƏLƏR.. 141 [18]

1. “TƏTHİR” AYƏSİ. 141 [19]

Bəhsə qısa bir nəzər 141 [20]

Müqəddimə. 141 [21]

Şərh və təfsir 142 [22]

“Təthir” ayəsi ismətə (məsumluğa) açıq-aşkar bir dəlildir 142 [23]

Əhli-beyt (ə) kimlərdir?. 148 [24]

Bir neçə suala cavab. 156 [25]

2. “MƏVƏDDƏT” (MƏHƏBBƏT) AYƏSİ. 159 [26]

Bəhsə qısa bir nəzər 159 [27]

Əvvəlki ayələrə bir baxış. 159 [28]

Şərh və təfsir 161 [29]

Əhli-beytə (ə) məhəbbət risalətin (təbliğin) əvəzidir 161 [30]

“Yaxınlar” {...الْقُرْبَی...} kimlərdir?. 162 [31]

Şiənin nəzərində “yaxınlar” {...الْقُرْبَی...} sözünün təfsiri 165 [32]

“Yaxınlar” {...الْقُرْبَی...} sözü barədə əhli-sünnənin nəzəri 165 [33]

İstəmədən etiraf etmək. 167 [34]

İmam Sadiqin (ə) sözlərində “Məvəddət”in təfsiri 171 [35]

“Məvəddət” ayəsini rəvayətlər sayəsində təfsir etmək. 172 [36]

Bir neçə mühüm mətləb. 176 [37]

“Məvəddət” ayəsinin verdiyi mesajlar 178 [38]

Məhəbbətin mərtəbə və mərhələləri 179 [39]

Xalis aşiq olan Meysəm Təmmar 180 [40]

3. “MÜBAHİLƏ” AYƏSİ. 181 [41]

Bəhsə qısa bir nəzər 182 [42]

Müqəddimə. 182 [43]

Şərh və təfsir 183 [44]

səh:9

Mübahiləyə dəvət 183 [1]

Görəsən, mübahilə həyata keçirildimi?. 184 [2]

“Mübahilə” ayəsindəki {...أَبْنَاءَنَا...} (oğullarımız), {...نِسَاءَنَا...} (qızlarımız) və {...أَنْفُسَنَا...} (özümüz) kimlərdir?  187 [3]

4. “DƏHR” SURƏSİNİN AYƏLƏRİ. 190 [4]

Bəhsə qısa bir nəzər 191 [5]

Ayələrin nazilolma səbəbi 192 [6]

Şərh və təfsir 194 [7]

Əhli-beytin (ə) beş xüsusiyyəti 194 [8]

a) Əhd-peymana fəva etmək. 194 [9]

b) Qiyamət günündən qorxmaq. 195 [10]

c) Ehtiyacı olanlara yardım etmək. 196 [11]

d) Əxlaq. 198 [12]

e) Allah qorxusu. 198 [13]

Mükafat ayələri 199 [14]

Axirət və dünya mükafatlarının müqayisəsi 199 [15]

On iki adda olan cənnət nemətləri 200 [16]

Pak olan şərab nədir?. 205 [17]

Bəhanələr və onlara cavab. 207 [18]

a) “İnsan” surəsi Məkkidir (Məkkədə nazil olmuşdur) 207 [19]

b) Ev üçün vacib olan çıraq məscid üçün haramdır 210 [20]

c) Görəsən, “Dəhr” surəsi ümumidir, yoxsa, xüsusi?. 213 [21]

Ayənin verdiyi mesajlar 213 [22]

a) Ehtiyaclılara yardım etməyin əhəmiyyəti 213 [23]

b) Kəmiyyət əməlin meyar və ölçüsü deyil 216 [24]

c) “Dəhr” surəsindəki ayələrin şairlərin şerlərində öz əksini tapması 216 [25]

5. “ADƏMİN TÖVBƏSİ” AYƏSİ. 217 [26]

Bəhsə qısa bir nəzər 217 [27]

Şərh və təfsir 218 [28]

Allaha doğru qayıdış. 218 [29]

Həzrət Adəm (ə) və Həvva (ə) hadisələrindən əldə olunan dərslər (ibrətlər) 219 [30]

Həzrət Adəmin təvəssülü. 221 [31]

Həmin kəlmələr nədən ibarət idi?. 222 [32]

Görəsən, təvəssül etmək şəri bir məsələdirmi?. 226 [33]

Təvəssülün növləri (qisimləri) 227 [34]

Tövhidin təfsiri və onun yüksək mərtəbəsi 228 [35]

Tövhidin qisimləri 229 [36]

Əşairə və onların feli tövhidlə bağlı yanlış təfsiri 231 [37]

Görəsən, təvəssül tövhidlə uyğun gəlirmi?. 233 [38]

Quranda təvəssül 236 [39]

Böyük şəxsiyyətlərə ölümlərindən sonra təvəssül etmək. 237 [40]

Rəvayətdə təvəssül 239 [41]

Allahdan başqasına pərəstiş etmək düzgün (cayiz) deyil 242 [42]

səh:10

səh:14

edilən mənbələr kifayət qədər tədqiq olunduqdan və xülasə şəkildə bəyan edilən bəzi mətləblərə geniş şərh verildikdən sonra, çap olunaraq oxucuların xidmətində qoyulmuşdur.

bağlı olan ayələr.

Bizə bu kitabın ərsəyə çatması və başa gəlməsində yardımçı olan bütün şəxslərə – xüsusən, dəyərli övladlarıma – və əziz oxuculara nəzər və iradlarını bildirməsi səbəbilə öz təşəkkürümü bildirirəm.

Ümid edirik ki, Qurani-Kərimin parlaq nuru sayəsində həmişə doğru yolda addım atar və söz və əməlimizdə pak və tahir vilayət sahiblərinə tabe olaraq o şəxsiyyətlərin nəzərini cəlb edərik. Amin, ya rəbbəl aləmin!

{...رَبَّنَا تَقَبَّلْ مِنَّا إِنَّکَ أَنْتَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ}

“İlahi! Bizdən əməllərimizi qəbul et! Həqiqətən, sən eşidən və bilənsən!”(1)

səh:17

səh:18

bəyan etmişlər ki, onun şərhi sonradan veriləcək.

“Əgər (bunu) etməsən, onun risalətini yerinə yetirməmisən.” Öhdənə qoyulan vəzifə o qədər əhəmiyyətli və həlledicidir ki, əgər onu yerinə yetirməsən və camaata çatdırmasan, elə bil, Allahın risalətini (sənə verdiyi Peyğəmbərliyi) yerinə yetirməmisən və sənin iyirmi üç illik zəhmət və əziyyətin naqis olacaqdır.

Əlbəttə, aydın məsələdir ki, Peyğəmbər (s) ona nazil olunanların hamısını camaata çatdırır və onlara izah edirdi, amma ayənin bu ifadə və tərzdə nazil olması camaatın həmin mətləbin xüsusi və həddən artıq əhəmiyyətliliyinə diqqət etməsi üçündür.

{...وَاللَّهُ یعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ...}

“Allah səni insanlardan (onların ehtimal edilən şərrindən) qoruyacaq.” Bu xüsusi və həssas vəzifəylə bağlı xətər – aşkar və gizlində zəif imanlı şəxs və münafiqlərin reaksiya və əks-təsirləri – gözlənildikdə, Allah Peyğəmbərin (s) canını ehtimal edilən təhlükələr müqabilində qoruyacağına zəmanət verir.

{...إِنَّ اللَّهَ لَا یهْدِی الْقَوْمَ الْکَافِرِینَ}

“Həqiqətən, Allah kafir olan qövmü hidayət etməz”. Allah hamıya öz hidayətini şamil etmək istəməsinə baxmayaraq, yersiz olaraq öz təfəkkür və əqidələrində qalaraq tərslik edən kəsləri (kafir olan qövmü) hidayətə layiq bilməyərək hidayət etməz.

Qeyd edilən ayənin məzmunu barədə düşündükdə, onun çox mühüm bir məsələdən xəbər verdiyini və israrla yanaşı olduğunu anlayırıq.

1. Əvvəldə də vurğuladığımız kimi, ayənin

الف) {یَا أَیُّهَا الرَّسُول...}:

a) (Ya əyyuhər-rəsul):

xitabı ilə başlaması mətləbin xüsusi əhəmiyyətə malik olduğu və bu səbəbdən Peyğəmbərə (s) Allah tərəfindən belə xitab edildiyini göstərir.

ب) {...بَلِّغْ...}:

səh:21

b) (Bəlliğ):

sözü də yuxarıdakı ayənin məzmun baxımından xüsusiliyi və əhəmiyyətli olmasına digər bir dəlildir:

Birincisi, bu söz gələcəyə aiddir və Quranın yalnız həmin ayəsində işlənmişdir.

İkincisi, Rağib İsfahaninin “Rağib” kitabında dediklərinə əsasən, bu kəlmə ابلغ (ibləğ) sözünə nisbətdə daha çox təkidə malikdir. Nəticədə, həmin sözün Quranın bir ayəsində işlənməsinə baxmayaraq(1), kəlmənin daxilində təkiddən əlavə, təkrarın da olması mümkündür, yəni bu mövzu o qədər əhəmiyyətə malikdir ki, onu camaata çatdırmalı və təkrar etməlisən.(2)

ج) {...وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ...}:

c) (Əgər (bunu) etməsən, onun risalətini yerinə yetirməmisən)

ayəsi mətləbin əhəmiyyətliliyinə üçüncü şahiddir. Peyğəmbərin (s) təbliğinə vəzifəli olduğu məsələ “risalət” və “nübuvvət” in əsası və onun sütünudur. Əgər onu yerinə yetirməsə, elə bil ki, öz risalət və Peyğəmbərliyini yerinə yetirməmişdir.

d) Peyğəmbərin (s) canının qorunması üçün bu ayədə Allah tərəfindən zəmanət və ehtimal olunan təhlükələr müqbilində mühafizə edilməsinə vədə verilməsi məsələnin əhəmiyyət və böyüklüyünə başqa bir dəlildir.

Peyğəmbərin (s) vəzifəsi o qədər həlledici və əhəmiyyətlidir ki, onda can təhlükəsi və müxtəlif əksül-əməl və reaksiyaların olması ehtimalı da vardır. Amma bununla belə, Allah ehtimal edilən bütün təhlükələr qarşısında Peyğəmbərini (s) sığortalayaraq ona zəmanət verir. Görəsən, “Təbliğ” ayəsinin barəsində xəbər verdiyi

səh:22

mühüm mətləb nədir? İslam Peyğəmbərinin (s) açıq-aşkar ilahi zəmanətə ehtiyaclı olduğu vəzifə hansıdır?

Peyğəmbərin (s) risalətinə bərabər hesab edilən və camaata çatdırmalı olduğu mətləb nədir? Allahın Peyğəmbərdən (s) yerinə yetirməsini istədiyi və bir tərəfdən onu təhdid edən, digər tərəfdən isə Allahın onun canının mühafizəsinə vədə verdiyi məsələ hansı məsələdir? Xülasə, ayənin bütün bu misligörünməmiş təkidlərlə yanaşı bildirmək istədiyi mövzu nədir?

Bu sualların cavabını əldə etmək üçün iki yol var:

Birincisi, bu barədə əlimizə əhli-sünnə və şiədən onun təfsirilə bağlı gəlib çatan bütün rəvayətləri, tarix və təfsirçilərin sözlərini nəzərə almadan ayənin öz məzmunu üzərində təfəkkür etmək.

İkincisi, ayəni onun nazilolma səbəbilə bağlı hədis və rəvayətlər sayəsində təfsir etmək.

vacib olmuş və ona göstəriş verilməsindən on üç ilə yaxın bir müddət keçmişdi.

Görəsən, cihada göstəriş verməklə bağlı idi, baxmayaraq, cihad hicrətin ikinci ilindən başlamışdı?

Həccə aid idimi?

Cavab: İnsaf adı çəkilən məsələlərdən heç birinin olmamasını deməkdədir. Peyğəmbərin (s) iyirmi üç illik məşəqqətli zəhmətlərindən sonra, yer üzərində hansı mühüm məsələnin deyilməmiş qaldığını anlamaq lazımdır.

İkincisi, ayədən Peyğəmbərin (s) bu vəzifəsinin çox mühüm və təhlükəli, eyni zamanda, nübuvvətlə eyni çəkidə olması başa düşülür. Bəzi alimlərin dedikləri ehtimalların və yuxarıdakı sətirlərdə işarə etdiyimiz məsələlərin də mühüm olmasına baxmayaraq, onlardan heç biri risalət və nübuvvətlə eyni çəki və ölçüdə deyil. İyirmi üç ildən sonra hələ də yerinə yetirilməyən və risalətə bərabər olan mühüm məsələnin nə olduğunu düşünməliyik.

Üçüncüsü, bu vəzifənin digər xüsusiyyəti bəzilərinin onunla müxalifətçilik etməsidir və hətta, həmin müxalifətçilik o qədər ciddi və şiddətlidir ki, Peyğəmbəri (s) də ortadan qaldırmağa hazırdırlar. Müsəlmanlar namaz, oruc, cihad və həcc kimi məsələlərlə müxalif olmadıqlarından, bu vəzifənin siyasi məqsəd daşıdığı aydınlaşır və bir dəstə onunla müxalifətçilik səbəbindən, İslam Peyğəmbərinin (s) müqabilində dayanmağa belə hazır idi.

Bütün bu məsələləri nəzərə aldığımız, bitərəf və münsif şəkildə mütaliə, həmçinin, tərslik və təəssübkeşlikdən uzaq olaraq qəzavət etdiyimiz zaman, Qədir-Xumda rəsmi olaraq bəyan edilən mətləbin Peyğəmbərin (s) “xəlifəsi” və “canişini” məsələsindən başqa, digər bir məsələ olmadığı nəticəsinə varırıq.

Bəli, Peyğəmbərin (s) şərafətli ömrünün sonlarında rəsmi olaraq bəyan etdiyi, Peyğəmbərlərin sonuncusunun risalət və

səh:24

nübuvvətinə bərabər, çoxlarının onunla mübarizə aparacağına and içmiş olduğu və Allahın da Peyğəmbərə (s) bu vəzifəni icra etməsi üçün mühafizə edəcəyinə zəmanət verdiyi məsələ həlledici və mühüm olan canişinlik məsələsi idi. Peyğəmbər (s) həzrət Əlinin (ə) vilayətini dəfələrlə bəyan etmişdisə də, həmin məsələni dünya müsəlmanları qarşısında rəsmi olaraq bildirməmişdi.

Beləliklə, o böyük və əzəmətli vəzifəni Peyğəmbər (s) “Həccətül-vida”dan (vida həcci) qayıtdığı zaman Qədir-Xum çolündə həyata keçirərək həzrət Əlini (ə) “öz canişini” ünvanında tanıdırdı və bununla da risalətini tamamlamış oldu.

demişdir: “Əgər bu gün dediklərin Allah tərəfindəndirsə, mənə Allahdan əzab nazil olmasını və məhv olmağımı dilə.” Onun dediyi kimi də olur və o məhv edilir. Bu məsələnin şərhi gələcək bəhslərimizdə veriləcək.

Xüsusən, “Maidə” surəsinin 41-ci ayəsini bu ayənin kənarında qoysaq, mətləb daha da aydın olacaq. Nəticədə, rəvayət, tarixdə gələnlər və təfsirçilərin rəy və dedikləri nəzərə alınmadıqda belə, yuxarıdakı ayənin Əmirəl-Mömininin (ə) vilayətinə dəlalət etdiyi məlum olur.

Sual: Bu ayədə bəyan edilən mühüm məsələ İslam və müsəlmanların iki böyük düşməninin – yəhudi və nəsranilərin (məsihilər) – təhlükəsi ola bilərmi? Onlar daimi olaraq İslamın müqabilində dayanmış, müsəlmanlar və İslamın inkişafına maneə hesab edilmişlər. Belə olduğu təqdirdə, ayənin vilayətlə rabitəsi varmı?

Cavab: Tarixlə azacıq tanışlığı olan kəslər bilirlər ki, hicrətin onuncu ilində artıq yəhudi və nəsrani məsələsi həll olunmuş və müxtəlif yəhudi qəbilələrinin – Bəni-Qürəyzə, Bəni-Nəzir, Bəni-Qəynəqa, Xeybər yəhudiləri və digərləri ilə nəsranilər – kitabı bağlanmışdı. Onların hamısı ya müsəlmanlara təslim, ya da hicrət etməyə məcbur olmuşdular. Nəticədə, “Maidə” surəsinin 41-ci ayəsində nazil olunanlara uyğun olaraq Peyğəmbərin (s) qorxusu və həyəcanı müsəlmanlar və iman gətirənlərdən idi, nəinki, İslamdan kənar olanlardan.

Bu baxımdan, ayəni yəhudi və nəsranilərlə əlaqədar təfsir etmək düzgün deyil və Əmirəl-Möminin Əli ibn Əbutalibin (ə) vilayətindən başqa, ayəni digər məsələlərlə əlaqələndirərək təfsir etmək yanlışdır.

Beləliklə, xatırlatdığımız ayə yuxarıda qeyd edilən şərh və izahlara əsasən, həzrət Əli ibn Əbutalibin (ə) xilafət və vilayətini inkar edərək danan kəslər üçün tutarlı və möhkəm dəlil və cavabdır.

səh:26

kəbir” kitabı və s. misal göstərmək olar.

Biz nümunə olaraq Fəxri Razinin söylədiklərinin bir qismini nəql edirik:

“O, əhli-sünnə təfsirçiləri arasında tayı-bərabəri olmayan, güclü və geniş şərhli təfsirə malik alim və huşyar bir insandır (eyni zamanda, hədsiz təəssübkeşdir və bu, onun üçün bir hicab və maneəyə çevrilmişdir). Yuxarıdakı ayə barəsində doqquz ehtimalı bəyan etdikdən sonra, Əmirəl-Mömininin (ə) vilayətini onuncu ehtimal ünvanında nəql edir. Fəxri Razinin kəlamlarının mətni bu tərtiblədir:

نزلت الآیة فی فضل علی بن ابیطالب ولما نزلت هذه الآیة أخذ بیده و قال: من کنت مولاه فعلی مولاه اللّهم وال من والاه وعاد من عاداه فلقیه عمر فقال: هنیئاً لک یا بن أبی طالب! أصبحت مولای ومولی کل مؤمن ومؤمنة.

“Bu ayə Əli ibn Əbutalib (ə) barəsində nazil olmuşdur. Həmin ayə nazil olan zaman Peyğəmbər (s) Əlinin (ə) əlindən tutaraq yuxarı qaldırdı və buyurdu: “Mən kimin mövlasıyamsa, bu Əli də onun mövlası və rəhbəridir. İlahi! Əlinin vilayətini qəbul edənləri özünə dost və onunla düşmənçilik edənləri isə düşmən tut!” Sonra Ömər Əliyə yaxınlaşdı və o həzrətə dedi: “Ey Əbutalibin oğlu! Bu məqam və fəzilət sənə mübarək olsun. Bu gündən etibarən, sən mənin və bütün müsəlman kişi və qadınların rəhbərisən”.

“Şəvahidut-tənzil” kitabında yazılanlara uyğun olaraq Ziyad ibn Munzir deyir: “İmam Baqir (ə) camaatla söhbət edən zaman mən onun yanında idim. Bəsrə əhlindən Osman Əşa adlı bir şəxs ayağa qalxdı və soruşdu: “Ey Allah Rəsulunun övladı! Canım sənə fəda olsun! Həsən Bəsridən bu ayənin kimin barəsində nazil olduğunu soruşduğumda, cavab verdi ki, bir kişi barəsindədir, lakin onun adını demədi. Siz onun kim olduğunu deyin. “İmam dedi ki, əgər Həsən Bəsri istəsəydi, onun adını deyə bilərdi, amma qorxu üzündən onu deməmişdir (çünki Bəni-Üməyyə zamanında yaşamış və Əmirəl-Möminin Əli (ə) ilə arası yaxşı deyildi). Amma mən

səh:28

deyirəm... Allah-taala camaatın ehtimal edilən təhlükəsi qarşısında Peyğəmbərə (s) zamanət verdiyi zaman, o, həzrət Əlinin (ə) əlindən tutaraq qaldırdı və onu özünün canişin və xəlifəsi ünvanında tanıtdırdı.”

Diqqəti cəlb edən məsələ “Şəvahidut-tənzil” kitabının müəllifi və həmin rəvayəti nəql edən şəxsin əhli-sünnədən olmasıdır. Digər əhli-sünnə alimləri də həmin rəvayəti nəql etmişlər.

Nəticə etibarilə, hədislər, rəvayətlər, səhabələrin dedikləri, alim və təfsirçilərin nəzəriyyələri “Təbliğ” ayəsinin Əmirəl-Möminin Əlinin (ə) vilayəti barədə nazil olmasına dəlalət edir.

edir və Allah Rəsulunun məktəbinin davamçısı olduğumuzu iddia ediriksə, istək və tutduğumuz mövqelərin xilafına olsa da belə, bütün hallarda onun əmrlərinə tabe olmalıyıq.

Bəhsimizi təkmilləşdirmək məqsədilə Qədir-Xum məsələsini xülasə şəkildə “Quranın mesajı” təfsirindən nəql edərək diqqətinizə çatdırırıq.

sənədləri barədə daha ətraflı məlumata sahib olmaq istəyənlər aşağıdakı kitablara müraciət etsinlər:

1. “Əl-Qədir” təfsiri, birinci cild.

2. Əllamə Qazı Nurullah Şüştərinin yazmış olduğu və Ayətullah Nəcəfinin geniş şərhilə “Ehqaqul-həqq” kitabı, cild 2, 3, 14 və 20.

3. Mərhum Seyid Şərifuddin Amulinin “Əl-Muraciat” kitabı.

4. Mir Hamin Hüseyn Hindinin “Əbqatul-ənvar” kitabı (daha yaxşı olar ki, onun xülasəsi olan 7, 8 və 9-cu cildlərə müraciət edəsiniz).

5. Mərhum alim Müzəffərin “Dəlailus-sidq” kitabı, 2-ci cild.

əzəmətli tarixi iftixarı əldən vermək istəmirdilər.

Hicazın yandırıcı günəşi dağ və dərələrə od saçmasına baxmayaraq, səfərin şirinlik və misligörünməmiş mənəviliyi bütün çətinliyi asanlaşdırırdı.

Zöhr vaxtına az qalır və getdikcə Cöhfə məntəqəsi və Qədir-Xumun çöllük və biyabanlıqları uzaqdan görünməyə başlayırdı. Həqiqətdə, burada Hicaz camaatını bir-birlərindən ayıran dörd yol vardı. Mədinəyə tərəf gedən yol şimala, İraqa gedən yol şərqə, Misirə tərəf gedən yol qərb və Yəmənə gedən yol isə cənuba tərəf idi. Həmin dörd yol ayrıcında bu əzəmətli səfərin sonuncu xatirəsi və ən mühüm hissəsi həyata keçirilməli və müsəlmanlar Peyğəmbərin (s) sonuncu və həqiqətdə, onun risalətinin müvəffəqiyyəti hesab edilən göstərişinin nə olmasını bilməli və sonra bir-birlərindən ayrılmalı idilər.

Cümə axşamı və hicrətin onuncu ili idi və eynilə, Qurban bayramından səkkiz gün keçirdi. Gözlənilmədən Peyğəmbər (s) tərəfindən dayanmaq əmri verildi Müsəlmanlar uca səslə öndə gedənləri geri qayıtmağa səsləyir və geridə qalanların da onlara gəlib yetişməsini gözləyirdilər. Günəş zenit nöqtəsindən keçmişdi. Peyğəmbərin (s) müəzzini “Allahu əkbər” sədası ilə camaatı zöhr namazına çağırır və camaat da tələsərək namaza hazırlaşırdılar. Hava o qədər isti idi ki, onlar məcburən əbalarının bir ətəyini ayaqları altına və digər ətəyini isə başları üstünə atır və bu yolla səhranın qaynar və qızmar çınqıllarının istisindən və günəşin yandırıcı şüalarından qorunmağa çalışırdılar. Səhrada qızmar isti ilə mübarizə aparan bir neçə çılpaq ağaclardan başqa, nə bir kölgəlik və nə də bir ağac və yaşıllıq gözə dəymirdi. Camaatın bir qismi həmin ağaclara pənah aparmış və ağacın başına parça bağlayaraq Peyğəmbər (s) üçün kölgəlik düzəltmişdilər, lakin əsən isti küləklər günəşin hərarətini bu kölgəliyə daxil edir və yayırdı. Zöhr namazı bitdi.

səh:32

Müsəlmanların tez bir zamanda özləri ilə daşıdıqları kiçik alaçıq və xeymələrə pənah aparmaq qərarına gəlməsinə baxmayaraq, Peyğəmbər (s) onlara uzun və müfəssəl olacaq bir xütbəsində yeni ilahi mesajı dinləmək üçün hazır olmalarını söylədi. Uzaqda olan kəslər o həzrətin ruhani və mənəvi simasını görə bilmirdilər. Nəticədə, dəvələrin palanından hündür bir minbər düzəltdilər və Peyğəmbər (s) onun üzərinə çıxdı. Peyğəmbər (s) əvvəlcə, Allaha həmd və şükr etdi və özünü Allaha tapşırdıqdan sonra camaata xitab edərək sözə başladı: “Mən tezliklə Allahın dəvətini qəbul edərək sizin aranızdan ayrılacağam. Həm mən, həm də siz məsuliyyət daşıyırsınız. Siz mənim barəmdə necə şəhadət verəcəksiniz? Camaatın səsi ucaldı və onlar dedilər:

نَشْهَدُ أَنَّکَ قَدْ بَلَّغْتَ وَنَصَحْتَ وَجَهَدْتَ فَجَزاکَ اللهُ خَیراً؛

“Şəhadət veririk ki, sən risalət vəzifəsini təbliğ etmiş, xeyirxahlığı bizə nəsihət edərək hidayətimiz üçün bütün təlaş və səyini əsirgəməmisən. Allah sənə xeyir əta eləsin”. Peyğəmbər (s) sözünə davam etdi ki, siz Allahın yeganəliyinə, peyğəmbərliyimin həqiqi və doğruluğuna, qiyamət günü və ölülərin dirildilməsinə (məada) şəhadət verirsinizmi? Hamı bir ağızdan “bəli, şəhadət veririk” – dedi. Peyğəmbər (s) söylədi ki, ilahi, şahid ol! Sonra buyurdu: “Ey camaat, mənim səsimi eşidirsinizmi?” “Bəli!” – dedilər. Sonra aralığa sükut çokdü və küləklərin vıyıltısından başqa, bir şey eşidilmədi. Peyğəmbər (s) buyurdu: “Sizin aranızda yadigar qoyacağım iki dəyərli və qiymətli əmanətlə necə rəftar edəcəyinizə diqqət edin!” Camaatın arasından bir nəfər dilləndi ki, hansı iki əmanət, ey Allahın Peyğəmbəri? Peyğəmbər (s) fasiləsiz olaraq dedi: “Birincisi “böyük əmanət”dir ki, Allahın kitabıdır və onun bir ucu Allahın ixtiyarında, digər ucu isə sizin əlinizdədir. Onun möhkəm yapışın ki, yoldan azmayasınız, amma ikincisi “kiçik əmanət”dir ki, mənim xanədanımdır.

səh:33

Hər şeydən xəbərdar olan Allah mənə xəbər vermişdir ki, onların heç biri cənnətdə mənə qovuşana qədər bir-birindən ayrılmaz. Onlardan nə önə keçməyin, nə də geri qalmayın, yoxsa, hər iki halda həlak olarsınız.” Sonra camaat Peyğəmbərin (s) ətrafına baxaraq sanki kimi isə axtardığını gördü. Gözləri həzrət Əliyə (ə) sataşdıqda, onu yanına çağıraraq əlindən tutdu və əlini o qədər yuxarı qaldırdı ki, paltarının qoltuğunun alt hissəsində olan tərəfi görsəndi və camaat onun İslamın məğlubedilməz döyüşçüsü Əli (ə) olduğunu görüb tanıdı. Bu yerdə Peyğəmbərin (s) mübarək səsi daha da yüksələrək ucaldı və o buyurdu:

أَیُّهَا النّاسُ مَنْ أَوْلَی النّاسِ بِالمُؤمِنینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ

“Ey insanlar (ey camaat)! Kim möminlərə onların özlərinə nisbətdə onlardan daha övla və üstündür?” Dedilər ki, Allah və onun rəsulu daha yaxşı biləndir. Peyğəmbər (s) buyurdu: “Allah mənim mövlam və rəhbərim və mən də möminlərin mövla və rəhbəriyəm, həmçinin, onlara nisbətda özlərindən daha üstünəm (mənim istəyim onların istəyindən üstündür).” Sonra isə dedi:

فَمَنْ کُنْتُ مَوْلاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلاهُ

“Mən kimin mövlasıyamsa, Əli də onun mövlasıdır”. O həzrət bu sözləri üç dəfə, bəzi hədis söyləyənlərin nəqlinə əsasən, dörd dəfə təkrar etdikdən sonra üzünü asimana tərəf tutaraq bu cür dedi:

اَللّهُمَّ والِ مَنْ والاهُ وَعادِ مَنْ عاداهُ وَأَحِبّ مَنْ أَحَبَّهُ وَاَبْغِضْ مَنْ أَبْغَضَه وَانْصُرْ مَنْ نَصَرَه وَاخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ وَأَدِرِ الْحَقَّ مَعَهُ حَیْثُ دارَ

“İlahi! Onun dostlarını özünə dost və düşmənlərini də düşmən tut! Onu sevən kəsləri sev və ona qəzəbli olanlara qəzəbli ol! Ona kömək edənlərə kömək və xar etməyə çalışanları xar və zəlil et! Onu həmişə haqq ilə birgə et və haqdan ayırma!” Sonra sözünə belə davam edir:

أَلا فَلْیَبْلُغِ الشّ_اهِدُ الْغ_ائِبَ

“Bilin ki, burada olanlar olmayanlara bu xəbərləri çatdırmaqda vəzifəlidirlər”. Peyğəmbərin (s) xütbəsi sona

səh:34

çatır. Camaatın, Peyğəmbər (s) və Əlinin (ə) üz-gözündən tər axırdı və hələ camaat sıraları pozulmamış və bir-birlərindən ayrılmamışdı ki, Allah vəhyinə əmanətdar olan Cəbrayıl nazil olur və Peyğəmbərə (s) bu ayəni oxuyur:

{...الْیوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَیکُمْ نِعْمَتِی...}

“Bu gün sizə dini kamil etdim və nemətimi tamamladım!” Peyğəmbər (s) dedi:

اللهُ أَکْبَرْ، اللهُ أَکْبَرُ عَلَی اِکْمالِ الدِّیْنِ وَاِتْمامِ النِّعْمَة وَرِضَی الرَّبِّ بِرِسَالَتِی وَالْوِلایَةِ لِعَلیٍّ مِنْ بَعْدی

“Bizim üçün dinin kamil və nemətlərini tamamlayan Allah böyük və ucadır. O, mənim risalətim və məndən sonra Əlinin vilayətinə razıdır”.

Bu zaman camaat arasında böyük bir təlatüm və hərəkətlilik olur və onlar Əlini (ə) bu münasibətlə təbrik edirlər. Təbrik deyənlər arasında Əbu Bəkr və Ömər də vardı və onlar camaatın hüzurunda belə deyirdilər:

بَخّ بَخّ لَکَ یَا ابْنَ أَبی طالِب أَصْبَحْتَ وَأَمْسَیْتَ مَوْلایَ وَمَوْلا کُلِّ مُؤمِن وَمُؤمِنَة

“Əhsən sənə, ey Əbu Talibin oğlu! Sən bu gündən etibarən, bizim və bütün mömin və möminələrin (iman gətirən kişi və qadınların) rəhbər və mövlasısan!”

Elə bu zaman İbn Abbas deyir ki, Allaha and olsun, bu əhd-peyman hamımızın boynunda qalacaq və hamımız buna məsuluq. Sonra tanınmış və məşhur şair Həssan ibn Sabit Peyğəmbərdən (s) bu münasibətlə şer deməsi üçün icazə istədi və şerə başladı:

یُنادِیْهِمْ یَوْمَ الْغَدیرِ نَبیُّهُمْ

ج

بِخُمٍّ وَاَسْمِعْ بِالرَّسُولِ مُنادِیاً

فَقالَ: فَمَنْ مَوْلاکُمُ وَنَبیِّکُمْ؟

فَقالُوا وَلَمْ یَبْدُوا هُناکَ التَّعامِیا

اِل_هُکَ مَ_وْلان_ا وَاَنْ_تَ نَبِیُّن_ا

وَلَمْ تَلْقِ مِنّا فی الْوَلایَةِ عاصِیاً

ج

فَقالَ لَهُ قُمْ یا عَلَیٌّ فَاِنَّنی

ج

رَضیتُکَ مِنْ بَعْدی اِماماً وَهادِیاً

ج

فَمَنْ کُنْتُ مَوْلاهُ فَهذا وَلِیُّهُ

ج

فَکُونُوا لَهُ اَتْباعَ صِدْق مُوالِیا

ج

هُناکَ دَعا اَللّهُمَّ وَالِ وَلِیَّهُ

وَکُنْ لِلَّذی عادا عَلِیّاً مُعادِیاً

ج

Şerin oxunuşu:

Yunadihim yəvməl-ğədiri nəbiyyəhum,

Bixummin və əsmi bir-rəsuli munadiyən.

səh:35

Fəqalə, fəmən məvlakum və nəbiyyikum?

Fəqalu və ləm yəbdu hunakət-təamiyən,

İlahukə məvlana və əntə nəbiyyuna,

Və ləm təlqi minna fil-vilayəti asiyən.

Fəqalə ləhu qum, ya Əliyyu, fə innəni,

Rəziytukə min bədi imamən və hadiyən,

Fəmən kuntu məvlahu, fə haza vəliyyəhu,

Fə kunu ləhu ətbaə sidqin muvaliyən!

Hunakə dəa, Əllahummə, vali vəliyyuhu,

Və kun lilləzi əda Əliyyən muadiyən!

Qədir-Xumda Peyğəmbərin nidası,

Yayıldı carçısıyla hər sədası.

Dedi: “Kimdir sizin mövla, nəbiniz?”

Bir ağızdan: “Allah bizim rəbbimiz!

Ondan sonra sən də Peyğəmbərimiz!

Vilayətə asi olmaz heç birimiz!”

Peyğəmbərin Əliyə buyruğuyla:

Qalx ayağa həqiqət sorağıyla!

Məndən sonra imam, hidayətçisən,

Camaatın mövla və rəhbərisən!

Bəs, itaət edin buyruqlarıma,

Allahdan əmanət qoyduqlarıma!

İlahi, özün sev onu sevəni,

Düşməninə düşmən olsan, var yeri.

Bu, əhli-sünnə və şiə alimlərinin kitablarında qeyd etmiş olduqları Qədir-Xum hadisəsinin xülasəsi idi.

edilmiş مَنْ کُنْتُ مَوْلاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلاهُ (mən kimin mövlasıyamsa, Əli də onun mövlasıdır) məşhur kəlamı bir çox həqiqətləri üzə çıxardı. Bir çox əhli-sünnə müəllifləri buradakı “mövla” sözünün “dost və tərəfdar” mənasında təfsir edilməsinə israr edirlər, çünki bu sözün məşhur mənalarından biri də odur və biz də həmin sözün bir mənasının “dost və tərəfdar” olduğunu qəbul edirik. Amma işin içində çoxlu sayda qərinə və şahidlər var ki, yuxarıdakı hədisdə işlənən “mövla” sözünün “rəhbər”, “vəli” və “qəyyum” mənalarında olduğunu bildirir. Xülasə şəkildə həmin qərinələri nəzərinizə çatdırırıq:

1. Həzrət Əlinin (ə) bütün möminlərlə dostluğu məsələsi o qədər də məxfi və pünhan bir məsələ deyildi ki, bu qədər təkidə, böyük qəflə-qatardan ibarət camaatın yandırıcı günəş altında və quru olan çöllü biyabanda saxlanılması və uzun-uzadı xütbə edilməsi və onlardan bir-birinin ardınca beyət alınmasına ehtiyaclı olsun. Quranda açıq-aşkar deyilir:

{إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ...}(1)

“Həqiqətən, möminlər bir-biri ilə qardaşdırlar”. Həmçinin, digər yerdə buyurulur:

{وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ...}(2)

“Mömin kişi və qadınlar bir-birinin dostu və vəlisidir.” Uzun sözün qısası, İslamdakı qardaşlıq və müsəlmanların bir-birilə dostluğu İslamın əvvəllərindən mövcud və aşkar olan məsələlərindən idi ki, Peyğəmbər (s) onu təbliğ və üzərində təkid etmişdir. Əlavə olaraq, qardaşlıq məsələsi Quranda bu qədər şiddətli ifadələrlə bildirilən məsələ deyildi ki, Peyğəmbər onun aşkar və bəyan olunmasından xətər və təhlükə hiss etsin (diqqət edin).

2. Əksər rəvayət mətnlərində qeyd edilmiş. اَلَسْتُ اَوْلی بِکُمْ مِنْ

səh:37

أَنْفُسِکُمْ (mən sizə sizin özününzdən daha üstün deyiləmmi?) cümləsinin sadə bir dostluğun bəyan edilməsilə heç bir rabitəsi yoxdur, əksinə həmin cümlədən “mənim sizə nisbətdə malik olduğum üstünlük, ixtiyar və rəhbərlik, eynilə, Əli (ə) üçün də keçərlidir” – mənası başa düşülür. Həmçinin, yuxarıda deyilənlərdən fərqli olaraq bu cümlənin, xüsusən, بِکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ (sizə özünüzə nisbətdə üstünəm) mənasında olduğu halda, başqa cür təfsir edilməsi həqiqət və insafdan uzaqdır.

3. Camaatın, həmçinin, Əbu Bəkr və Ömərin həmin tarixi hadisə ilə həzrət Əliyə (ə) təbrik deməsi də, məsələnin təbrik deyilməsinə səbəbə olan xəlifə təyinindən başqa, bir şey olmadığına daha yaxşı göstəricidir. Çünki müsəlmanlara ümümi şəkildə dostluq məsələsinin elan edilməsində təbrik deməyə ehtiyac yoxdur.

İmam Əhməd Hənbəlinin “Müsnəd” əsərində yazılmışdır: “Ömər Peyğəmbərin (s) bəyanatından sonra Əliyə xitab olaraq dedi:

هَنیئاً یَابْنَ اَبیطالِب أَصْبَحْتَ وَأَمْسَیْتَ مَوْلی کُلِّ مُؤمِن وَمُؤمِنَة

“Təbrik edirəm, ey Əbu Talibin oğlu! Sən gecə də, gündüz də (bütün vaxtlarda) mömin kişi və qadınların vəlisisən.”(1)

Fəxri Razinin {یا أَیهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَیکَ مِنْ رَبِّکَ...} ayəsi barədə yazdığı ifadələrdə oxuyuruq:

هَنیئاً یَابْنَ اَبیطالِب أَصْبَحْتَ وَأَمْسَیْتَ مَوْلی کُلِّ مُؤمِن وَمُؤمِنَة

“Bu tərtiblə, Ömər həzrət Əlini (ə) özü və bütün möminlərin mövlası olduğunu hesab edir.”

“Bağdad tarixi” əsərində yuxarıdakı rəvayət bu şəkildə qeyd edilmişdir:

بَخّ بَخّ لَکَ یابْنَ اَبیطالِب! أَصْبَحْتَ مَوْلایَ وَمَوْلی کُلِّ مُسْلِم(2)

“Əhsən, əhsən sənə! Ey Əbu Talibin oğlu! Mənim və

səh:38

müsəlmanların vəli və mövlası olaraq sübh etdin.”

“Feyzul-Qədir” və “Əs-Səvaiq” əsərlərində də Əbu Bəkr və Ömərin – onların hər ikisinin belə təbrik dedikləri yazılmışdır:

أَمْسَیْتَ یَابْنَ اَبیطالِب مَوْلا کُلِّ مُؤمِن وَمُؤمِنَة(1)

“Ey Əbu Talibin oğlu! Bütün mömin və möminələrin vəlisi olaraq gecəni başa vurdun!” Deməsək də aydındır ki, möminlərin arasında mövcud olan sadə bir dostluq üçün bu qədər təşkilatçılıq və toplanmaya ehtiyac yoxdur və həmin məsələ xilafət mənasını bildirən vilayətdən başqa, digər məsələ ilə uyğun gəlmir.

4. Həssan ibn Sabitdən nəql etdiyimiz şer də aşkar olan müddəamızın doğruluna digər bir dəlildir (onu yenidən mütaliə etməyiniz xahiş olunur).

və sənin risalətinə şəhadət verək, biz də şəhadət verdik, sonra namaz, zəkat, oruc və cihada göstəriş verdin, onların da hamısını qəbul etdik, lakin sən bunlarla razı qalmayaraq bu cavanı (Əliyə (ə) işarə edir) özünə canişin təyin elədin və dedin ki, mən kimin mövlasıyamsa, bu Əli (ə) də onun mövlasıdır مَنْ کُنْتُ مَوْلاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلاه Bu iş Allah tərəfindən idi, yoxsa, öz tərəfindən?” Peyğəmbər (s) buyurdu: “Ondan başqa, məbud olmayan Allaha and olsun ki, Allah tərəfindəndir.” Neman ibn Haris üzünü çevirərək dedi: “İlahi! Əgər bu sözlər doğrudursa, asimandan mənə tərəf daş yağdır.” Gözlənilmədən başına asimandan bir daş düşərək onu öldürdü və {...سَئَلَ سائلٌ بِعَذاب واقِع...} (Kafirlərdən biri baş verəcək əzab (qiyamət əzabının nə vaxt və kimə üz verəcəyi) barədə soruşdu)– ayəsi nazil oldu. Yuxarıda qeyd etdiklərimiz Əbülqasim Həskaninin “Məcməul-bəyan” əsərində nəql etdiklərinə uyğundur.(1) Bu məzmunu əhli-sünnə təfsirçi və hədis ravilərinin əksəriyyəti – Qurtubi məşhur təfsirində(2), Alusi “Ruhul-məani”(3) və Əbu İshaq Sələbi kimilər də öz təfsirlərində(4) azacıq bir fərqlə – nəql etmişlər.

Əllamə Əmini “Qədir” kitabında bu rəvayəti əhli-sünnənin otuz nəfər alimindən (sənəd və sözlərini olduğu kimi) nəql etmişdir, o cümlədən: Həmyuni “Sireye Hələbi” və “Fəraidus-səmtəyn”, Şeyx Məhəmməd Zərəndi “Durrus-səmtəyn”, Şəmsəddin Şafei “Əs-Siracul-munir”, Süyuti “Şərhu camius-səğir”, Hafiz Əbu Übeyd Hərvi “Təfsiru ğəribul-Quran”, Əbu Bəkr Nəqqaş “Təfsiru şəfaus-sudur” və digərləri də öz kitablarında həmin rəvayəti qeyd etmişlər. Həzrət Əlinin (ə) fəzilətlərini xoşlamadıqları halda, bu rəvayəti qəbul edən bəzi təfsirçi və hədissöyləyənlər onun nazilolma səbəbinə müxtəlif iradlar tutmuş və həmin

səh:40

iradlardan ən mühümü olan dördünü “Əl-Mənar” təfsirinin müəllifi və digərləri yuxarıdakı rəvayəti qeyd etdikdən sonra bu cür bəyan etmişlər:

Birinci irad – “Məaric” surəsi Məkki (Məkkədə nazil olan) surədir və onun Qədir-Xum hadisəsilə uyğunluğu yoxdur.

Cavab: Surənin Məkki olması onun bütün ayələrinin Məkkədə nazil olması demək deyil. Quranın bir çox surələri Məkki adlandırılaraq bütün Quranlarda Məkki kimi qeyd edilmişdir, lakin onun ayələrinin çoxu Mədinədə nazil olmuşdur və əksinə, Quranda Mədəni (Mədinədə nazil olan) surələr adı ilə qeyd edilən surələrdən bəzilərinin ayələri Məkkədə nazil olmuşdur. Misal üçün, “Ənkəbut” surəsinin Məkki olduğunu deyə bilərik. Halbuki, onun on əvvəlki ayəsinin – Təbərinin məşhur təfsirində, Qurtubinin “Qurtubi” və digər alimlərin də öz təfsirlərində dediklərinə əsasən – Mədinədə(1) nazil olduğu məlum olur. Eyni zamanda, Məkki surəsi kimi tanınan “Kəhf” surəsinin ilk yeddi ayəsi də Qurtubi və Süyutinin təfsirlərinə əsasən, Mədinədə nazil olmuşdur və s. digər hallar da mövcuddur.(2)

Beləliklə, “Mücadilə” surəsi kimi surələr də ayələri Məkki olduğu halda, məşhur nəzərə əsasən, Mədəni hesab edilmişdir, lakin bəzi təfsirçilər onun ilk on ayəsinin Məkkədə nazil olduğunu demişlər.(3) Xülasə, Quran və təfsirlərdə Məkki və ya Mədəni ünvanında qeyd edilən çoxlu sayda surələr var ki, həqiqətdə, onların ayələrindən bir qısmi digər yerdə nazil olmuşdur. Nəticədə, “Məaric” surəsinin də həmin surələrdən olmasında heç bir maneə yoxdur.

səh:41

İkinci irad – Bu hədisdə (Qədir) Haris ibn Nemanın Əbtəhdə Peyğəmbərin (s) xidmətinə yetişdiyi qeyd edilmişdir. Biz bilirik ki, Əbtəh Məkkədə olan dərələrdən birinin adıdır. Nəticədə, Məkkə və Mədinə arasında və Qədir hədisindən sonra nazil olan ayənin onunla heç bir uyğunluğu yoxdur.

Birinci cavab: “Əbtəh” ifadəsi bütün rəvayətlərdə deyil, bəzi rəvayətlərdə mövcuddur. İkincisi, Əbtəh və Bətha yarılmış olan (kanal kimi) yerə deyilir ki, oradan sel axır, həmçinin, Mədinə və digər məntəqələrdə Əbtəh və Bətha adlanan bir çox belə yerlər vardır. Maraqlı və diqqəti cəlb edən məsələ ərəb şerləri və rəvayətlərdə bu sözlərin təkrar-təkrar işlənməsi və ona işarə edilməsidir. O cümlədən, Şahabuddin (Heys və Beys kimi də tanınır)(1) adlı məşhur şair Əhli-beytə (ə) yazdığı mərsiyədə onların qatillərinə xitab olaraq belə deyir:

مَلَکْنا فَکانَ الْعَفْوُ مِنّا سَجِیَّةً

فَلَمّا مَلَکْتُمْ س_الَ بِالدَّمِ أَبْطَحُ

  وَحَلَّلْتُ_مُ قَتْ_لَ الاُس_اری وَط_الَم_ا                                غَ_دَوْنا عَنِ الاَسْری نَعْفُوا ونَصْفَحُ(2)

“Biz hökmranlıq etdik (Peyğəmbərin (s) Məkkədəki qələbəsinə işarə) və bağışlamaq (Peyğəmbərin (s) ümumi əfv fərmanı) bizim fitrətimizdə və bizim xüsusiyyətimiz idi. Amma siz qələbə çaldığınızda, qan Əbtəhdən axmağa başladı və siz əsirlərin qətlini halal bildiniz, halbuki, biz əsirləri əfv edirdik.”

səh:42

Aydın məsələdir ki, Peyğəmbər (s) Əhli-beytindən olan böyük şəxsiyyətlər əksərən İraq, Kərbəla və Mədinədə qətlə yetirilmişlər və heç vaxt Məkkənin Əbtəhində qan tökülməmişdir. Əlbəttə, Əhli-bytdən (ə) bəziləri də Məkkədən iki fərsəx fasilədə olan “Fəxx” məntəqəsində şəhadət şərbətini içmişlər, halbuki, Əbtəh Məkkənin kənarında yerləşirdi.

Şairlərdən biri də şəhidlər ağası və sərvəri imam Hüseynin (ə) mərsiyəsində yazır:

وَ تَاِنُّ نَفْسی لَلرُّبُ_وعِ وَ قَدْ غَ_دا

بَیْتَ النَّبِیِّ مُقَطَّعُ الاَطْنابِ

بَیْتٌ لاِلِ الْمُصْطَفی فی کَرْبَلا

ضَرَبُوهُ بَیْنَ أَباطِح وَرَوابی

“Mən Peyğəmbərin (s), həmçinin, onun Əhli-beytinin Kərbəlada Əbtəh və təpələr kənarında qurulmuş evinin viran edilməsi və evinin xarabalıqları təsirindən nalə edirəm.”

Nəticədə, bir çox şerlərdə işlənmiş “Əbtəh” və ya “Əbateh” sözlərinin təkcə Məkkədə olan xüsusi məntəqələrə aid olmadığı anlaşılır. Bir sözlə, Əbtəh sözünün Məkkədə olan bir məntəqəyə aid olmasına baxmayaraq, onun məfhum, misdaq və nümunəsi təkcə həmin məntəqəyə şamil deyil.

söhbət açılır. Misal üçün, əgər siz “Nur” surəsinə nəzər salsanız, görərsiniz ki, o, “tövhid”, “məad” mövzularından tutmuş “zinanın cəzası”, “ifk” və “münafiqlər” məsələsinə qədər müxtəlif və digər mətləbləri əhatə edən hissələrdən ibarətdir (Quranın digər uzun surələri də haradasa, belədir) və bununla yanaşı, surənin hissələri arasında ümumi şəkildə bağlılıq və rabitə mövcuddur. Surələrdəki bu cür dəyişiklik Quranın tədricən və ehtiyac, zərurətlər və hadisələrin müxtəlifliyinə əsasən nazil olması səbəbilədir. Əslində, Quran klassik bir kitab deyil ki, əvvəlcədən müəyyən edilmiş şəkildə vahid bir mövzunu izləsin.

böyükdür ki, Allah İslam dinini həmişəlik və əbədi bir din olaraq təsbit edərək qəbul etmişdir.

vəhdətinə zərbə dəyməyəcək şəkildə araşdırırıq.

Birinci nəzəriyyə: Fəxri Razinin ayənin təfsiri ilə əlaqədar bəyan etdiyi nəzəriyyələrdən biri ayədə işlədilmiş olan “əl-yəvm” (bu gün) sözünün öz həqiqi mənasında deyil, əksinə məcazi mənasında işləndiyini deməsidir. Belə ki, həmin söz (əl-yəvm) ayədə “dövr” və “zamandan bir müddət” mənasındadır, nəinki, “zamanın qısa bir hissəsi” mənasında. Bu nəzəriyyəyə əsasən, ayə xüsusi bir gün və hadisə ilə bağlı deyil, əzəmətli İslam dövrünün başlanması və kafirlərin naümid və məyus olacaqları günün yetişməsindən xəbər verir. Eyni zamanda, “yəvm” sözünün məcazi mənada işlənməsi camaat arasında daha məşhurdur. Misal üçün, bir nəfərin “dünən cavan idim, bu gün isə qocalmışam” – deməsinə bənzəyir, yəni həqiqətdə, “cavanlıq dövrü keçmiş və qocalıq dövrü yetişmişdir” mənasını verir.

Amma bu nəzəriyyəyə cavab çox aydındır. Məcazi və qeyri-həqiqi məna məlum və aşkar bir qərinəyə ehtiyaclıdır. Fəxri Razi bu məcazi olan mənaya hansı aşkar qərinəni təqdim edir?

İkinci nəzəriyyə: Ayədəki “əl-yəvm” (bu gün) sözünün həqiqi, xüsusi və müəyyən bir mənası var və həmin gün Ərəfə günü – Zilqədə ayının səkkizidir. Ərəfə günü “Həccətül-vida” və İslam Peyğəmbərinin (s) son həcc səfəridir ki, hicrətin onuncu ilində baş vermişdir.

Bu nəzəriyyə də qane edici və qənaətbəxş deyil. Görəsən, hicrətin səkkiz və doqquzuncu ilindəki Ərəfə gününün hicrətin onuncu ilindəki Ərəfə günü ilə nə fərqi vardı ki, onu digərlərindən ayırırdı? Əgər onda əzəmətli bir hadisə baş verməmişdirsə, nə üçün o, belə əhəmiyyətli bir gün olaraq xatırlanır? Bir sözlə, bu nəzəriyyə də sağlam, təəssüb və hissiyyatdan uzaq olan əqlə uyğun gəlmir və qəbul ediləsi deyil. Nəticədə, Fəxri Razinin iki nəzəriyyəsinin heç biri ayənin batinində gizlənmiş olan

səh:47

sirri aşmaq üçün kifayət eləmir.

Üçüncü nəzəriyyə: Şiənin savadlı və böyük təfsirçilərindən biri mərhum Təbərsi Fəxri Razinin iki nəzəriyyəsini nəql və onu rədd etdikdən sonra, həmin ayə barədə bütün şiə alim və təfsirçilərinin qəbul etdiyi Əhli-beytin (ə) təfsirini nəql edir. Bu nəzəriyyənin tərəfdarları kafir və İslam düşmənlərinin naümid və məyus olması, ilahi razılığın cəlb edilməsi, din və nemətlərin tamamlanmasına səbəb olan həmin günün hicrətin onuncu ilindəki Zilhəccənin on səkkizinci günü – Qədir-Xum hadisəsi (bayramı) olması fikrindədirlər. Həmin gündə Peyğəmbər (s) ilahi fərmanı yerinə yetirərək Əli ibn Əbutalibi (ə) vilayətə təyin etdi və o həzrətin xəlifəliyini bütün müsəlmanlara elan elədi.

Sual: Görəsən, bu nəzəriyyə ayənin məna və məzmunu ilə uyğun gəlirmi?

Cavab: Əgər insaf və ədalətlə qəzavət etsək, görərik ki, bu şərif ayə Qədir hadisəsilə tamamilə uyğundur, çünki:

Birincisi: İslam düşmənləri planlarının alt-üst olması, döyüşlərdə məğlubiyyət və təfriqə salmalardan, xülasə, İslamı aradan aparmaq üçün etdikləri bütün təlaşlardan sonra, təkcə bir şeyə – Peyğəmbərin (s) dünyadan getməsinə və o həzrətin vəfatından sonra, oğlunun yoxluğu səbəbilə canişini olmayacağına və indiyə qədər də kimi isə rəsmi olaraq canişin ünvanında təyin etməməsinə və bu yolla öz arzularına çataraq İslama sonuncu zərbələrini vuracaqlarına bel bağlayırdılar. Amma hicrətin onuncu ili Zilhəccənin on səkkizində həzrət Peyğəmbərin (s) Qədir-Xum səhrasında və müsəlmanların indiyə qədər müşahidə olunmamış cəmiyyəti arasında İslam dünyasının ən üstün, ən güclü və məlumatlı fərdini özündən sonra canişin seçdiyini gördükləri zaman, öz arzularının puç olduğunu başa düşərək İslamın məhv edilməsi üçün son ümid qapısının üzlərinə bağlandığını anladılar və naümid oldular.

İkincisi: İmam Əlinin (ə) seçilməsi ilə nübuvvət məsələsi

səh:48

sona yetmədi, əksinə özünün təkamül yolunu davam etdirdi. Nəticədə, imamət nübuvvətin təkmilləşdiricisi və dinin kamilliyinə səbəbdir. Beləliklə, Allah Peyğəmbərdən (s) sonra ən üstün, elmli və məlumatlı şəxsi “müsəlmanların xəlifəsi” ünvanında təyin etməklə öz dinini kamilləşdirdi.

Üçüncüsü: İlahi nemətlər Peyğəmbərdən (s) sonra imam və rəhbərin təyin edilməsilə tamamlandı.

Dördüncüsü: Şübhəsiz, İslam dini imamət və rəhbərin təyin olunmaması ilə bütün dünyaya yaılan sonuncu din ünvanında mövcud ola bilməzdi, çünki sonuncu din bütün zamanlarda insanların ehtiyyaclarına cavab verməli idi və bu, təkcə hər bir zamanda var olan məsum imamın varlığı ilə reallığa çevrilə bilərdi. Nəticədə, ayənin “Qədir” hədisi ilə bağlı təfsir edilməsi, həqiqətdə, qəbul oluna bilən yeganə təfsirdir.

həcc isə onun bir hissəsidir? Aydın məsələdir ki, ikinci ehtimal düzgündür. Beləliklə, “din” sözünü “həcc” mənasına təfsir etmək üçün heç bir dəlil yoxdur.

3. Ayənin məzmununun həqiqəti, dinin kamilləşməsi və nemətlərin tamamlanması həmin gündə Allahın müsəlmanları düşmənə qalib edərək onların şərrini müsəlmanların başı üzərindən uzaqlaşdırmasında idi. Görəsən, bu söz doğrudurmu?! Hansı düşmən məğlub və məyus olmuşdu? Ərəb müşrikləri hicrətin səkkizinci ilində Məkkənin fəthi ilə müsəlmanlara təslim olmuşdular. İllərlə əvvəl müsəlmanlarla müharibə edən Mədinə və Xeybər yəhudiləri, Bəni-Nəzir, Bəni-Qüreyzə, Bəni-Qəynəqa qəbilələri “Xeybər” və “Əhzab” döyüşlərində məğlubiyyəti qəbul etmiş və ya İslam hökumətinin sərhədlərindən kənara çıxaraq hicrət etmişdilər. Məsihilər də müsəlmanlarla sülh müqaviləsi imzalamışdılar. Nəticədə, bütün İslam düşmənləri hicrətin onuncu ilindən qabaq təslim olmuş idilər. Bununla belə, ən təhlükəli düşmən olan və xəncəri arxadan saplayan münafiqlərin təhlükəsi hələ də qalmaqda idi. Amma necə oldu ki, onlar məğlub və məyus oldular? Bu sual da birinci nəzəriyyədə verilən sual kimidir və nəzəriyyənin müəllifləri tərəfindən hələ də cavablandırılmamışdır.

Amma şiə alimlərinin təfsiri – xatırlatdığımız kimi – bütün bu suallara cavab verərək ayəyə xüsusi bir aydınlıq gətirir. Bəli, Qədir-Xum hadisəsi və Əmirəl-Mömininin (ə) “canişinlik” və “vilayət” məsələsi bu ayə üçün ən yaxşı və yeganə düzgün təfsirdir. Nəticədə, bu hadisə ilə münafiqlərin üzərinə məyusluq kölkəsi çökdü və onların ümidləri puç oldu.

قال اصحاب الآثار انّه لمّا نزلت هذه الایة علی النّبی| لم یعمر بعد نزولها الاّ احداً و ثمانین یوماً او اثنین و ثمانین یوماً و لم یحصل فی الشّریعة بعدها زیادة ولا نسخ ولا تبدیل البتّة

“Tarixçi və hədis söyləyənlər (mühəddislər) bu ayənin nazil olmasından sonra İslam Peyğəmbərinin səksən bir və ya səksən iki gündən artıq (hətta, üç ay belə çəkmədi) yaşamadığı barədə fikir birliyinə malikdirlər. Həmin müdət ərzində (üç aydan az bir vaxtda) İslamın hökmlərinə nə bir şey əlavə edildi, nə də ondan azaldıldı (nəsx edilmədi).(1) Beləliklə, qanun təyinedilməsi sona çatdı.”(2)

Fəxri Razinin dediklərinə uyğun olaraq, bu ayə rəhmət Peyğəmbərinin (s) kədərli vəfatından səksən bir və ya səksən iki gün əvvəl nazil edilmişdi. Deyilənləri diqqətə alaraq ayənin hansı zamanda nazil edildiyini hesablamaq olar. Bu mətləbin aydınlaşması üçün Peyğəmbərin (s) vəfat etdiyi tarixi bilmək lazımdır və əhli-sünnə Peyğəmbərin (s) Rəbiül-əvvəlin on ikisində dünyaya gəldiyinə və elə həmin gündə də (Rəbiül-əvvəlin on ikisində) vəfat etdiynə etiqadlıdır.

Əlbəttə, şiə alimləri arasında bu nəzəriyyənin tərəfdarları

səh:51

vardır, şiə arasındakı məşhur nəzərə əsasən, o həzrətin doğulduğu tarixin Rəbiül-əvvəlin on yeddisi olmasına baxmayaraq, mərhum Kuleyni Peyğəmbərin (s) vəfatının Rəbiül-əvvəlin on ikisində olması fikrindədir.(1) Rəbiül-əvvəldən səksən bir və ya səksən iki gün geriyə qayıtmalıyıq. Bir-birinin ardınva olan üç ayın (təqvimdə ərəb ayı ilə) nə otuz gün, nə də iyirmi doqquz gün olmadığına diqqət etməli və iki ayı otuz gün, bir ayı isə iyirmi doqquz günlə, yaxud iki ayı iyirmi doqquz gün və bir ayı otuz günlə hesablamalıyıq. Əgər Məhərrəm və Səfər ayını iyirmi doqquz günlə hesablasaq, birlikdə əlli səkkiz gün edəcək və on iki gün əlavə etməklə Rəbiül-əvvəl ayı yetmiş günə çatacaq.

Həmçinin, Zilhəccə ayını otuz gün hesablamalı olduğumuzu nəzərə alsaq, on iki gün geri qayıtmalıyıq ki, səksən iki gün etsin və Zilhəccədən on iki gün azaltmaqla, bu ayın on səkkizinə – Qədir-Xum hadisəsi baş verən günə yetişəcəyik. Əhli-sünnə alimlərinin nəzəriyyəsinə uyğun olan bu hesablamalara əsasən, ayə Qədir hadisəsinə aiddir, nəinki, Ərəfə gününə. Əgər meyar və ölçünü səksən bir gün belə müəyyən etsək, Qədir hadisəsindən sonrakı günə uyğun gələcək və Ərəfə günü ilə onun fasiləsi həddən artıq çox olacaq ki, ayə ilə heç bir münasibətə malik deyil. Əgər Məhərrəm və Səfər aylıarının hər ikisini otuz günlə, Zilhəccə ayını isə iyirmi doqquz günlə hesablasaq, səksən iki günə uyğun olaraq Zilhəccənin on doqquzu və səksən bir günə uyğun olaraq Zilhəccənin iyirmisi və ayənin nazil olduğu günə təsadüf edəcək, yəni ayə Qədir hadisəsinin baş verməsi və həzrət Əlinin (ə) canişin seçilməsindən ya bir, ya da iki gün sonra nazil olmuşdur ki, həmin əhəmiyyətli hadisə ilə əlaqədardır və Ərəfə günü ilə heç bir rabitəsi

səh:52

yoxdur. Nəticədə, ayənin həzrət Əmirəl-Möminin Əlinin (ə) imamət və canişinliyi ilə bağlı nazil olduğunu göstərən müxtəlif qərinələrin olması aydın olacaq.

Sual: “Maidə” surəsinin üçüncü ayəsinin əvvəlində haram ətlərdən(1), ayənin sonunda isə onun hökmü(2), məcburiyyət və iztirari hallardan danışılır və bu iki mətləbin ortasında “imamət” və “vilayət” məsələsindən bəhs edilir. Belə olan halda, Peyğəmbərin (s) canişini, “imamət” və “vilayət” məsələsi ilə haram ətlər, iztirari və zəruri vəziyyətlərdə onların hökmü arasında hansı münasibət və bağlılıq mövcuddur? Görəsən, bunun özü ayə barədə bəhs edilən cümlələrin “vilayət” məsələsi ilə irtibatının olmadığına və onun (ayənin) başqa bir mətləbi izlədiyinə dəlil və şahid deyilmi?

Cavab: Quran ayələri klassik bir kitab şəkilində tənzimlənməmiş, əksinə Peyğəmbərin (s) göstərişi ilə nazil oduğu kimi (bəzən dəyişiklik və yerbəyer olunma ilə) yazılmışdır.

Ola bilsin ki, barəsində bəhs edilən ayənin əvvəli Qədir hadisəsindən qabaq Peyğəmbərə (s) haram ətlər barəsində verilən suallara görə və bir müddət sonra da Qədir hadisəsi baş

səh:53

verdiyi üçün onun barəsində nazil edilmiş və vəhy katibləri də ayəni həmin tərtiblə haram ətlərin hökmünün ardınca yazmış olsun. Daha sonra məcburiyyət və iztirari hallar meydana çıxmış və onun hökmü nazil edildikdən sonra, ayənin ortasında yerləşən Qədir hadisəsinin ardınca yazılmışdır. Həmin məsələrə diqqət etməklə, ayələrin bir-birinə nisbətdə xüsusi münasibətə malik olması zəruri deyil. Bu məsələni nəzərə aldıqda, Quranın ayələri barəsindəki bəyan edilən irad və şübhələrin çoxu həll edilərək aradan qalxır.

Digər bir sual: Əvvəlki bəhslərdə “Maidə” surəsinin üçüncü ayəsinin Peyğəmbərə (s) nazil olan sonuncu ayə olduğu və bu ayənin nazil edilməsilə dinin kamilləşdiyi və Peyğəmbərə (s) zəruri olan bütün qanun və göstərişlərin tamamilə bəyan edildiyi bildirildi. Əgər məsələ belədirsə, bəs onda, nə üçün həmin ayə barəsində “məcburiyyət və iztirari halla bağlı” hökm bəyan olunur? Əgər “İkmalud-din” ayəsi sonuncu, həmçinin, din və qanunların kamilləşməsini bildirən ayədirsə, bəs, ondan sonra nazil edilən yeni qanun nədir?

Cavab: Bu irada iki cür cavab vermək olar:

Birinci cavab: Aclıq və qıtlıqla bağlı olaraq nazil edilən məcburiyyət və iztirari məsələ yeni və təzə bir hökm deyil, əksinə üzərində təkid edilən bir hökmdür. Belə ki, həmin hökm yuxarıdakı ayədən qabaq Quranın üç ayəsində nazil edilmişdir:

A) Məkki surələrdən olan “Ənam” surəsinin 145-ci ayəsində:

{قُلْ لَا أَجِدُ فِی مَا أُوحِی إِلَی مُحَرَّمًا عَلَی طَاعِمٍ یطْعَمُهُ إِلَّا أَنْ یکُونَ مَیتَةً أَوْ دَمًا مَسْفُوحًا أَوْ لَحْمَ خِنْزِیرٍ فَإِنَّهُ رِجْسٌ أَوْ فِسْقًا أُهِلَّ لِغَیرِ اللَّهِ بِهِ فَمَنِ اضْطُرَّ غَیرَ بَاغٍ وَلَا عَادٍ فَإِنَّ رَبَّکَ غَفُورٌ رَحِیمٌ}

“(Ya Rəsulum!) De: Mənə gələn vəhylər içərisində murdar olduqları üçün ölü hüyvan, axar qan, dönuz əti və ya Allahdan başqasının adı ilə (bismillah deyilmədən) günah olaraq kəsilmiş heyvanlar istisna olmaqla, hər hansı bir

səh:54

kəsin yediyi yeməklər içərisində haram buyururlan bir şey görmürəm. Bununla yanaşı, kimsə məcburiyyət qarşısında qalsa, həddi aşmadan, zəruri ehtiyyacını ödəyəcək qədər bunlardan yesə, Allah ona cəza verməz, çünki sənin rəbbin, həqiqətən, bağışlayan və mehribandır”. Diqqət etdiyiniz kimi, bu ayə Peyğəmbərin (s) Mədinəyə hicrətindən qabaq nazil olmuş və məcburiyyət hökmünü bildirməkdədir.

B) Bir qismi Məkkədə, bir qismi isə Mədinədə nazil olan “Nəhl” surəsinin 115-ci ayəsində belə buyurulur:

{إِنَّمَا حَرَّمَ عَلَیکُمُ الْمَیتَةَ وَالدَّمَ وَلَحْمَ الْخِنْزِیرِ وَمَا أُهِلَّ لِغَیرِ اللَّهِ بِهِ فَمَنِ اضْطُرَّ غَیرَ بَاغٍ وَلَا عَادٍ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ}

“Allah sizə ancaq ölü heyvanı, qanı, donuz ətini və Allahın adı çəkilmədən (bismillah deyilmədən) kəsilmiş heyvanı haram buyurmuşdur. (Özgənin malına əl uzatmamaq şərtilə) başqa bir şey tapa bilməyib zəruri ehtiyacını ödəyəcək qədər bunlardan yeməyə məcbur olan şəxsə (günah yazılmaz). Çünki Allah (bəndələrini) bağışlayan, rəhm edəndir”.

Barəsində bəhs edilən yuxarıdakı ayədən əvvəl nazil olan bu ayədə də məcburiyyətlə bağlı hökm qeyd edilmişdir.

C) Hicrətin əvvəllərində Peyğəmbərə (s) Mədinədə nazil olan “Bəqərə” surəsinin 173-cü ayəsində də məcburiyyətlə bağlı hökm qeyd edilmişdir və yuxarıdakı ayə ilə eyni və oxşar olduğundan (əlbəttə, azacıq fərqə malikdir), biz onun təkrarından daşınırıq. Əldə edilən nəticə həmin hökmün üç ayədə gəlməsi(1) və bəhs edilən ayədə həmin hökmün yeni bir

səh:55

hökm olmadığı və “İkmalud-din” ayəsi ilə heç bir ziddiyyət təşkil etməməsidir. Eyni zamanda, Peyğəmbəri-Əkrəmə (s) bu ayədən sonra yeni bir qanun nazil olmamışdır.

İkinci cavab: Quranın ayələri nazilolunma tərtibi ilə toplanmamışdır, əksinə Peyğəmbərin (s) göstərişinə uyğun olaraq xüsusi üsluba əsasən yazılmışdır.

Misal üçün, “Maidə” surəsinin 67-ci ayəsinin... {یا أَیهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَیکَ مِنْ رَبِّکَ...} hökmən, bəhs etdiyimiz ayədən (“Maidə” surəsinin 3-cü ayəsi) qabaq nazil edilmişdir, amma yazılarkən həmin ayədən sonra yazılmışdır. Beləliklə, məcburiyyətlə bağlı hökmün “İkmalud-din” ayəsindən əvvəl nazil olmasında və yazılarkən ondan sonra yazılmasında heç bir maneə yoxdur.

müəllifi bənzərsiz və indiyə qədər görünməmiş Qədir hadisəsi barəsindəki hədisləri bir qismi əhli-sünnə və bir qismi də şiəyə məxsus olan üç yüz altmış müxtəlif kitabdan nəql etmişdir. Diqqət olunası məsələ onun Qədir hadisəsi ilə bağlı nəql etdiyi rəvayətlərin hamısının təkcə bizim bəhsə aid olmamasıdır, amma bu ayənin nazil olunması ilə bağlı bəhs etdiyi rəvayət bizim bəhslə əlaqəlidir. Həqiqətdə, həmin rəvayətlərin sayı heç də az deyil və Əllamə Əmininin öz kitabında nəql etdiyi həmin rəvayətlər on altı dənədir.(1)

Bu rəvayətlərin bəzilərinə diqqət edin:

1. Əhli-sünnə alimlərindən olub Misirdə yaşayamış və əhli-sünnə arasında mötəbər şəxs hesab edilən Süyuti aşağıdakı rəvayəti öz kitabında nəql etmişdir:

لَمّا نَصَبَ رَسُولُ اللهِ| عَلِیّاً× یَوْمَ غَدیرِ خُمٍّ فَنادی لَهُ بِالْوِلایَةِ، هَبَطَ جِبْرَئیلُ بِهذِهِ الاْیَةِ: اَلْیَوْمَ اَکْمَلْتُ لَکُمْ دینَکُمْ

“İslam Peyğəmbəri (s) Qədir-Xum günündə həzrət Əlini (ə) öz canişini təyin və onun vilayətini möminlərə elan etdiyi zaman, Cəbrayıl nazil oldu və yuxarıdakı ayəni Peyğəmbərə (s) gətirdi”.(2) Əhli-sünnədən nəql edilən bu rəvayətə uyğun olaraq, “əl-yəvm” sözündə məqsəd Qədir-Xum günüdür və bəhs etdiyimiz ayə Əmirəl-Mömininin (ə) vilayət və xilafəti barədə nazil olmuşdur.

2. Həmin sünni alimi əhli-sünnə nəzərində qəbul edilən Əbu Hüreyrədən digər bir rəvayəti də nəql edir. Əbu Hüreyrə bu rəvayətə uyğun olaraq deyir:

لَمّ_ا کان یَوْمَ غَدیرِ خُمٍّ وَهُوَ یَوْمُ ثَمانی عَشَرَ مِنْ ذِی الْحَجَّةِ، قالَ النَّبِیُّ|: مَنْ کُنْتُ مَوْلاهُ فَهذا عَلِیٌّ مَوْلاهُ، فَاَنْزَلَ اللهُ: اَلْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دینَکُمْ و... .(3)

“Zilhəccənin on səkkizi – Qədir-Xum günü yetişdiyi zaman, Peyğəmbər (s) buyurdu: “Mən kimin mövlasıyamsa, bu Əli (yəni, digər Əli deyil, Əli ibn

səh:57

Əbutalib) də onun mövlasıdır”. Daha sonra “İkmalud-din” ayəsi nazil oldu”. Bu rəvayət də barəsində bəhs etdiyimiz məsələyə aşkarcasına dəlalət edir.

3. Beşinci əsrdə(1) yaşamış digər əhli-sünnə alimi Xətib Bağdadi özünün “Bağdad tarixi” adlı kitabında Əbu Hüreyrəyə istinadən belə nəql edir:

قالَ رَسُولُ الله|: مَنْ ص_امَ یَوْمَ ثَم_انَ عَشَرَةَ مِنْ ذِی الْحَجَّةِ کُتِبَ لَهُ صِی_امُ سِتّینَ شَهْراً وَهُوَ یَوْمُ غَدیرِ خُمٍّ لَمّ_ا أَخَذَ النَّبِیُّ| بِیَدِ عَلِیِّ بْنِ أَبی ط_الِب فَقالَ: أَلَسْتُ وَلِیَّ الْمُؤْمِنِینَ ق_الُوا: بَلی ی_ا رَسُولَ اللهِ، ق_الَ|: مَنْ کُنْتُ مَوْلاهُ،عَلِیٌّ مَوْلاهُ فَق_الَ عُمَرُ بْنُ خَطّاب: بَخّ بَخّ لَکَ یَابْنَ أَبی طالِب أَصْبَحْتَ مَوْلایَ وَمَوْلای کُلِّ مُؤْمِن وَمُؤْمِنَة، فَأَنْزَلَ اللهُ الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ... .(2)

“Peyğəmbər (s) buyurdu: “Zilhəccənin on səkkizinci günü kimi oruc tutsa, ona altmış ayın orucunun savabı yazılar”.(3) Həmin gün Qədir-Xum gündür və Peyğəmbər (s) həzrət Əlinin (ə) əlindən tutaraq camaata dedi ki, mən müsəlman və möminlərə onların özündən övla və üstün deyiləmmi? Hamı “bəli” – deyə cavab verdi. Peyğəmbər (s) bu iqraretmə və təsdiqi onlardan eşitdikdən sonra dedi: “Mən kimin mövlasıyamsa, Əli (ə) də onun mövlasıdır.” Ömər ibn Xəttab(4) təbrik demək üçün həzrət Əlinin (s) yanına gəldi və dedi ki, ey Əbu Talibin oğlu, bu məqam və fəzilət sənə mübarək olsun. Sən mənim və bütün

səh:58

müsəlmanların mövla və rəhbəri seçildin. Daha sonra Allah-taala {...الْیوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ...} ayəsini nazil etdi”.

4. Beşinci əsrdəki əhli-sünnə alimlərindən olan Hakim Həskani də bu zəminədə açıq-aşkar bir rəvayəti öz kitabında qeyd etmişdir ki, biz kitabda ixtisarı gözləmək səbəbilə onu nəql etməkdən daşınırıq.(1)

5. Hafiz Əbu Nəim İsfahani “Ma nəzələ minəl Quran fi Əli (ə)” adlı kitabında Peyğəmbərin (s) məşhur səhabələrindən olan Əbu Səid Xudridən nəql edir ki, Peyğəmbər (s) Əlini (ə) Qədir-Xumda xəlifə və vəli ünvanında camaata tanıtdırdı və hələ onlar bir-birlərindən ayrılmamış {...الْیوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ...} ayəsi nazil edildi və həmin vaxt o həzrət buyurdu:

اَللهُ اَکْبَرُ عَلی اِکْمالِ الدّینِ وَ اِتْمامِ الِنّعْمَةِ وَرِضَی الرَّبِّ بِرِسالَتی وَ بِالْوِلایَةِ لِعَلِیٍّ× مِنْ بَعْدی، ثُمَّ قالَ: مَنْ کُنْتُ مَوْلاهُ فَعِلیٌّ مَوْلاهُ، اَللّهُمَّ والِ مَنْ والاهُ وَ عادِ مَنْ عاداهُ وَانْصُرْ مَنْ نَصَرَهُ وَاخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ(2)

“Dinini kamilləşdirərək nemətini tamamlayan, mənim risalətim və məndən sonra Əlinin (ə) vilayətinə razı olan Allah böyükdür. O həzrət daha sonra buyurur: “Mən kimin mövlasıyamsa, Əli (ə) də onun mövlasıdır. İlahi! Onu sevəni sev, ona düşmən olanla düşmən ol. Ona kömək edənə yardım et və yardımını əsirgəyəndən öz köməyini əsirgə””.

Xatırladılan (və ixtisara riayət etmək səbəbilə qeyd edilməyən) rəvayətdən açıq-aşkar əldə olunan nəticə “İkmalud-din” ayəsinin Qədir hadisəsi ilə əlaqədar nazil edilməsi və Əmirəl-Mömininin (ə) imamət, xilafət və vilayəti ilə bağlı olmasıdır.

nəql edilməsinə baxmayaraq, bəzi kəslər tərslik və təəssübçülüyün təsiri ilə həmin məsələlərə göz yumaraq onu öz istəklərinə uyğun şəkildə təfsir etmiş və məntiqi bəhsdən xaric olmuşlar. O cümlədən, həmin kəslərdən biri əhli-sünnənin tanınmış alim və təfsirçisi, həmçinin, geniş şərhlər yazılan “Ruhul-məani” təfsirinin müəllifi Alusidir. O, “Maidə” surəsinin 67-ci ayəsinin təfsir və şərhində Qədir hadisəsinə yetişdiyi zaman deyir: “İbn Cərir Təbəri – əhli-sünnənin tanınmış tarixçisi Qədir hədisləri ilə bağlı iki cildlik kitab yazmışdır. Sonra Alusi (həmin kitabı nəzərə almadan və ondakı rəvayətləri tədqiq edib araşdırmadan rahatlıqla) deyir: “Bu iki kitabda səhih və zəif olan hədislər bir-birinə qarışdırılmışdır”. Daha sonra ibn Əsakirin Qədir hədisləri və xütbələri ilə əlaqədar çoxlu hədis nəql etmədiyinə toxunur və qeyd edir ki, biz təkcə onun hədislərini qəbul edirik və həmin hədislərdə də Əlinin (ə) xilafətindən danışılmır.(1) Bu sözlər insaflı olan hər bir şəxsdə təəccüb doğurur. Görəsən, biz “hər iki kitabda zəif və səhih hədislər bir-birinə qarışmışdır” – bəhanəsilə bütün kitabı etibarsız hesab edərək kənara qoymalıyıqmı? Əhli-sünnənin mötəbər kitablarında zəif hədislər mövcud deyilmi? Siz həmin bəhanə ilə o kitablardan əl çəkirsinizmi?

Həqiqətdə, bu cür sözlər çox gülməlidir. Amma bundan da betər və ən pisi İbn Əsakirin nəql etdiyi rəvayətlər barədəki sözlərdir. Çünki həmin sözlər onun haqq və Peyğəmbər (s) Əhli-beyti (ə) və sünnəsi ilə düşmənçiliyi və inadının son həddini göstərir. Dünyanın hansı bir yerində “mənim meyl və istəklərimlə uyğun olan sözləri qəbul edir, digərlərini isə qəbul etmirəm” – kimi deyilən belə sözlər qəbul ediləsidir?! Belə bir söz hansısa adi bir insandan qəbul edilmişdirmi?! Bəs, Alusi kimi bir alimdən necə?!

səh:60

Əziz oxucular! Bəlkə də, Alusi kimi bir alimin belə əsassız sözlər deməsi sizi həddən artıq təəccübləndirir. Amma cavabında deməliyik ki, qəzavət etmək istəyən, lakin özünü tələskənliklə rəy və nəzər verməkdən qorumayan kəslər asanlıqla bu cür vəziyyətlə üzləşməli olurlar.

Bu rəvayətdə iki mətləb diqqətə və üzərində düşünülməyə layiqdir:

A) Birincisi, həmin beş məsələ səbəbsiz olaraq bir-birinin yanında yerləşdirilməmişdir, əksinə onların bir-birilə rabitə və bağlılığı vardır.

Namaz – xaliqlə məxluq arasında bir rabitədir, başqa sözlə, xaliqlə məxluq arasında ən yaxşı ünsiyyət zamanı namaz vaxtıdır.

Zəkat – Allahla insan arasında bir rabitədir. Varlıların vasitəsilə zəkat qanununun icra edilməsi sayəsində ehtiyaclıların ehtiyacı aradan qalxır və onların iqtisadi çətinlikləri həll edilmiş olur.

Oruc – insanın özünə münasibətilə bağlı rabitədir. Bu rabitənin yaranması ilə insan öz nəfsi ilə mübarizə aparmağa müvəffəq olur. Orucun insan nəfsi ilə mübarizə aparmaq simvolu olduğunu da demək olar.

Həcc – bütün müsəlmanların bir-biri ilə rabitəsi, düşüncə və fikir mübadiləsidir və bu yolla İslam dünyasının problem və çətinlikləri həll edilərək onların yaralarına məlhəm qoyulur.

Vilayət – bu məsələlərin doğru və düzgün həyata keçirilməsinə zamin və onun hökmlərini bəyan edəndir. Beləliklə, həmin beş məsələnin təsadüfi olaraq bir yerdə toplanmadığını, əksinə əqli və məntiqi şəkildə bir-birilə rabitədə olduğunu deyə bilərik.

B) Nə üçün “vilayət” digər dörd təməldən daha üstün və mühümdür? Rəvayətdə də bildirildiyi kimi, vilayət namaz, oruc, zəkat və həccin həyata keçməsi və gerçəkləşməsi üçündür və onun sayəsində bu və digər ibadətlər əməli olaraq həqiqət tapa bilir. Yəni, islami hakimiyyət və vilayətsiz bütün bu göstərişlər sadəcə kağız üzərindəki cızma-qaralardır (məsələn, həkimin reseptinə bənzəyir ki, ona əməl edilməsə,

səh:63

xəstəlikdən şəfa tapmaq olmaz).

“Vilayət” İslam qanunlarının məsum imamlar (ə) və onlarının canişinləri vasitəsilə icra edilməsi mənasındadır. Deməli, “nəticəsi islami hakimiyyət olan” vilayət oruc, namaz, həcc və zəkatdan üstün olacaq. Elə bir vilayət ki, Qədir-xumda həzrət Əlinin (ə) vilayətindən qaynaqlanmış olsun.

{...الَّذِینَ یقِیمُونَ الصَّلَاةَ وَیؤْتُونَ الزَّکَاةَ وَهُمْ رَاکِعُونَ}

(O kəslər ki, namaz qılır və ruku halında zəkat verirlər) – Üçüncü dəstədən olanlar möminlərdir, amma onların hamısı deyil, əksinə birincisi, namaz qılırlar, ikincisi, namaz qılmaqdan əlavə, zəkat ödəyirlər, üçüncüsü, zəkatı ruku halında və ona ehtiyaclı olana verirlər.

Nəticədə, siz möminlərin vəli və rəhbəri fəqət üç dəstədir:

Allah, Peyğəmbər (s) və iman gətirərək namaz qılan və ruku halında zəkat verənlər.

Sual: Bu ayədəki {...الَّذِینَ آمَنُوا...} (iman gətirən kəslər) kimdir? “Vəli” sözü hansı mənadadır? Yuxarıdakı ayədə iki cəhətdən anlaşılmazlıq var. Birincisi, ayədəki “vəli” sözündə məqsəd nədir? “Vəli” sözünün müxtəlif mənaları olduğundan, bu ayədə işlənmiş həmin sözün mənasını aydınlaşdırmalıyıq. İkincisi, {...الَّذِینَ آمَنُوا...} (əlləzinə amənu) sözündə üç cür qeydin olmasına baxmayaraq, məqsəd kimdir? Görəsən, ayədəki məqsəd xüsusi bir şəxsdir, yoxsa, ayə həmin üç sifətə malik olan bütün şəxslərə də şamildir?

Cavab: Bu sualların cavabı aydın olsun deyə, əvvəlki ayələrdə bəhrələndiyimiz iki üsuldan istifadə edəcək və daha sonra digər suallar və bəhanə axtarışında olan fərdlərin təəssübkeşliyinə – təəssübkeşlik onların haqq və həqiqəti anlamasına mane olmuşdur – cavab verəcəyik.

müxtəlif mənaları bildirməkdə müştərək olduğunu və Allahın bu ayədə hansı mənanı iradə etdiyini (nəzərdə tutuduğunu) bilmədiklərini desinlər. Onların nəzərincə, ayə anlaşılmazdır və heç bir şeyə dəlalət etmir.

Amma lüğətlərə müraciət və lüğət mütəxəssislərinin nəzəriyyələri ilə bağlı mütaliələr etdikdə, müşahidə edirik ki, onlar “vəli” sözü ilə əlaqədar iki və üç mənadan artıq bir məna göstərməmişlər və digər mənalar da həmin üç mənaya qayıdır. O üç məna bunlardan ibarətdir:

1. “Vəli” – “dost”, “köməkçi” və “kömək edən” mənasındadır. Vilayət isə “kömək” və “nüsrət”.

2. “Vəli” sözü üçün deyilən ikinci məna “rəhbər” və “ixtiyar sahibi”dir və nəticədə, həmin söz bu mənalardadır.

3. Vəli “sözünün üçüncü mənası “dost” və “rəfiq”dir (onlar insana kömək etməsələr belə, həmin mənadadır). Nəticədə, rəfiqlik və dostluq bir-birilə yardımlaşmaya əsaslanır deyə, üçüncü məna birinci mənaya qayıdır. Deməli, lüğət alimlərinin nəzərində “vəli” sözü iki əsas mənaya malikdir və digər mənalar da bu iki mənaya qayıdır.

işlənmişdir.

2. “Vəli” sözü bəzi ayələrdə “məbud” mənasındadır. “Bəqərə” surəsinin 257-ci ayəsi həmin ayələrdəndir:

{اللَّهُ وَلِی الَّذِینَ آمَنُوا ... وَالَّذِینَ کَفَرُوا أَوْلِیاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ}

“Allah iman gətirən kəslərin məbududur. Amma kafirlərin isə məbudu tağutdur”.

Bu ayədə “vəli” sözü “məbud” mənasındadır və möminlərin məbudu Allah, kafirlərin məbudu isə tağut, şeytan və onların həvayi-nəfsidir.

3. Həmin söz Quranda “yol göstərən” və “bələdçi” mənalarında da işlənmişdir. “Kəhf” surəsinin 17-ci ayəsində oxuyuruq:

{...وَمَنْ یضْلِلْ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ وَلِیا مُرْشِدًا}

“Sən Allahın zəlalətə saldığı bir kimsə üçün əsla yol göstərən və bələdçi tapa bilməzsən”. Bu ayədə də müşahidə etdiyiniz kimi, “vəli” sözü “yol göstərən” və “bələdçi” mənalarında istifadə edilmişdir.

4. Bu kəlmənin (vəli) şamil olduğu əksər ayələrdə “vəli” sözü “rəhbər” və “ixtiyar sahibi” mənalarında işlənmişdir. Həmin ayələrdən olan nümunələrə nəzər salın:

A) “Şura” surəsinin 27-ci ayəsində belə buyurulur:

{وَهُوَ الَّذِی ینَزِّلُ الْغَیثَ مِنْ بَعْدِ مَا قَنَطُوا وَینْشُرُ رَحْمَتَهُ وَهُوَ الْوَلِی الْحَمِیدُ}

“(İnsanlar) naümid olduqdan sonra faydalı yağışı nazil edən və öz rəhmətini yayan odur və odur başçı, dost, yardımçı və (bütün sifət və işləri) təriflənmiş!”

“Vəli” sözü bu ayədə “ixtiyar sahibi” və “rəhbər” mənasındadır, həmçinin “vilayət” də təkvini vilayətdir.

B) Təşrii vilayətdən bəhs edən “İsra” surəsinin 33-cü ayəsində buyurulur:

{...وَمَنْ قُتِلَ مَظْلُومًا فَقَدْ جَعَلْنَا لِوَلِیهِ سُلْطَانًا...}

“Biz məzlumcasına (haqsız yerə) öldürülmüş şəxsin qəyyumuna hökmranlıq (qisas, qanbahası almaq və yaxud bağışlamaq ixtiyarı) vermişik”. Bu ayədə “vəli” sözü “ixtiyar sahibi” və “qəyyum” mənasında işlənmişdir.

səh:68

Çünki qisas almaq hökmü dosta deyil, öldürülən şəxsin varis və qəyyumuna şamildir.

C) Qurani-Kərimin ən uzun və borc verərkən onun yazılması(1) ilə bağlı ayələrindən olan “Bəqərə” surəsinin 282-ci ayəsində oxuyuruq:

{...فَلْیمْلِلْ وَلِیهُ بِالْعَدْلِ...}

“Əgər boynunda haqı olan şəxs səfeh, zəif (az yaşlı) və ya dilində olan qüsur səbəbilə söyləməyə qadir deyilsə, onun qəyyumu ədalətlə imla etsin”. Bu ayədə də “vəli” sözü “qəyyum” və “ixtiyar sahibi” mənasında işlənmişdir.

D) “Ənfal” surəsinin 34-cü ayəsində belə buyurulur:

{...وَهُمْ یصُدُّونَ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَمَا کَانُوا أَوْلِیاءَهُ إِنْ أَوْلِیاؤُهُ إِلَّا الْمُتَّقُونَ...}

“Məscidül-Həramın başçısı olmaya-olmaya insanları ora daxil olmaqdan saxladıqları (camaatın ora daxil olmalasına mane olduqları) halda, Allah onlara nə üçün əzab verməməlidir? Oranın başçısı yalnız pərhizkarlardırlar, lakin çoxları bilmirlər”.

“Vəli” sözü bu ayədə “başçı” mənasındadır və aydındır ki, kafir və müşriklərin belə müqəddəs məkanla irtibat və ona məhəbbətləri yoxdur.

E) “Məryəm” surəsinin 5-ci ayəsində də bu cür oxuyuruq:

{...فَهَبْ لِی مِنْ لَدُنْکَ وَلِیا * یرِثُنِی وَیرِثُ مِنْ آلِ یعْقُوبَ...}

“(Ey mənim rəbbim!) Öz dərgahından mənə və Ali-Yaquba (Yaqub nəslinə) varis olacaq bir övlad əta et”. Aydın məsələdir ki, vərəsə vəlinin vəfatından sonra onun malı və mirasının sahibidir, nəinki, ona nisbətdə dost və köməkçi.

“Vəli” kəlməsinin Quran ayələrində müxtəlif mənalarda işlənməsi və əksər hallarda “ixtiyar sahibi” və “rəhbər” mənasında olması nəticəsinə gəlirik.

səh:69

“mütəşəkkil olan cəmiyyət” mənasındadır və onların qələbəsi ictimai bir hərəkat və fəaliyyətlə bağlıdır. Beləliklə, barəsində bəhs etdiyimiz yuxarıdakı ayə ilə rabitəli və onunla eyni zamanda nazil olmuş bu ayədən belə bir nəticə əldə olunur ki, ayədə istifadə edilən “vilayət”də məqsəd siyasi və hakimiyyətlə bağlı olan vilayətdir. Onda, ayənin mənası belə olacaqdır: “Allahın, onun Peyğəmbəri və {الَّذِینَ آمَنُوا...} – iman gətirən kəslərin hakimiyyətini qəbul edən şəxslər – belə hizb və cəmiyyət qalibdir.” Nəticədə, “Vilayət” ayəsinin söz və cümlələrində dərindən düşünüb təfəkkür etdikdə və ayə barəsində nəql edilən çoxlu saydakı rəvayətləri nəzərə almadıqda, aydın olur ki, ayədə istifadə edilən “vəli” sözünün mənası “rəhbər”, “imam” və “öndərdir” və Allah, Peyğəmbər (s) və {الَّذِینَ آمَنُوا...} – iman gətirən kəslərin hakimiyyətini, əlbəttə, onun deyilən şərtləri ilə birlikdə qəbul edən şəxslər qalibdirlər və onlara Allah tərəfindən yardım ediləcək.

ilə – üç mətləbdən ibarətdir:

1. {إِنَّمَا...}:

1. (innəma) – sözü həsr və məxsusluğu bildirir və vilayəti üç dəstəyə şamil edir.

2. Bu ayədəki “vilayət” sözü Quranda işlənən əksər mənaları nəzərə aldıqda, “ixtiyar sahibi” və “rəhbər” mənasındadır.

3. {...الَّذِینَ آمَنُوا...}:

3. (əlləzinə amənu) – sözündə məqsəd, şübhəsiz ki, həzrət Əli ibn Əbutalibin (ə) müqəddəs vücududur.

Ənsari, 4. Əbuzər Qəffari (o, bu zəminədə ən məşhur və geniş şərhli rəvayəti nəql etmişdir), 5. Ənəs ibn Malik, 6. Abdullah ibn Salam, 7. Səlmət ibn Kuheyl, 8. Abdullah ibn Qalib, 9. Uqbət ibn Həkim, 10. Abdullah ibn Ubəyy.

Əlavə olaraq, bu ayənin nazilolma səbəbi barədə, şəxsən, həzrət Əlinin (ə) də rəvayət nəql etdiyini və o həzrətin dəfələrlə həmin ayəni dəlil gətirdiyini deyə bilərik. Yuxarıdakı rəvayətlərin məzmunu belədir: “Bir gün həzrət Əli (ə) Məscidün-Nəbidə (Peyğəmbər məscidi) namaz qılmaqla məşğul olduğu zaman məscidə ehtiyacı olan bir şəxs (dilənçi) daxil olur və öz ehtiyaclarını ödəmək üçün kömək istəyir. Amma heç kəs ona bir şey vermir.(1) Namazda ruku halında olan həzrət Əli (ə) əli ilə ona işarə edir və həmin şəxs yaxın gələrək o həzrətin mübarək barmağından üzüyü çıxarıb götürür və sonra məsciddən gedir. Elə həmin zaman barəsində bəhs etdiyimiz ayə Peyğəmbərə (s) nazil olur”.

Xatırlatdığımız mətləb nazil edilən ayə barəsində nəql edilmiş qırxdan artıq rəvayətin məzmunudur. Biz burada həmin qırx rəvayətdən yalnız üçünü nəzərinizə çatdırmaqla kifayətlənir və onları müxtəsər şəkildə Fəxri Razinin təfsirindən nəql edirik:

1. رَوی عَط_ا عَنْ اِبْنِ عَبّاسْ أَنَّه_ا نَزَلَتْ فی عَلِیِّ بْنِ أَبیطالِب(2)

1.“Əta adlı bir şəxs Peyğəmbərin (s) məşhur səhabəsi və Quran müfəssiri olan İbn Abbasın belə nəql etdiyini buyurur: “Vilayət ayəsi Əli ibn Əbutalibin (ə) şənində nazil edilmişdir.””

2. روی ان عبدالله بن سلام قال: لَمّ_ا نَزَلَتْ ه_ذِهِ الاْیَةُ، قُلْتُ، یا رَسُولَ اللهِ أَنَا رَأَیْتُ عَلِیّاً تَصَدَّقَ بِخ_اتَمِهِ عَلی مُحْت_اج وَهُوَ راکِعٌ فَنَحْنُ نَتَوَلاّهُ(3)

səh:73

2. “Abdulla ibn Salamın belə dediyi nəql edilmişdir: “Vilayət ayəsi nazil olduğu zaman mən Peyğəmbərə (s) dedim ki, həzrət Əli (ə) öz üzüyünü ehtiyaclı olan şəxsə sədəqə verdiyində, mən də orada hazır idim və bunların hamısını öz gözlərimlə gördüm (onun vilayəti barəsində bu ayənin nazil olmasına diqqət etməklə) mən oun vilayətini qəbul edirəm””.

3. Bu barədə ən geniş şərhə malik və mühüm hesab edilən üçüncü rəvayət Əbuzər Qəffaridən nəql edilmişdir. Fəxri Razi Əbuzərə istinadən həmin rəvayəti belə bəyan edir:

ق_ال: صَلَّیْتُ مَعَ رَسُولِ اللهِ| یَوْماً صَلوةَ الظُّهْرِ، فَسَأَلَ س_ائِلٌ فِی الْمَسْجِدِ فَلَمْ یُعْطِهِ أَحَدٌ فَرَفَعَ السّ_ائِلُ یَدَهُ إِلَی السَّم_اءِ وَق_الَ: اللّهُمَّ اشْهَدْ أَنِّی سَأَلْتُ فِی مَسْجِدِ الرَّسُولِ فَم_ا أَعْط_انِی أَحَدٌ شَیْئاً! وَعَلِیٌّ ک_انَ راکِعاً، فَأَوْمَأ إِلَیْهِ بِخِنْصِرِهِ الْ_یُمْنی وَک_انَ فِیه_ا خ_اتَمٌ فَأَقْبَلَ السّ_ائِلُ حَتّی أَخَذَ الْخ_اتَمَ بِمَرْأی النَّبِیُّ| فَق_الَ|: اللَّهُمَّ إِنَّ أَخِی مُوسی سأَلَکَ فَق_الَ: رَبِّ اشْرَحْ لِی صَدْرِی، وَیَسِّرْ لِی أَمْری، وَاحْلُلْ عَقْدَةً مِنْ لِس_انِی، یَفْقَهُوا قَوْلِی، وَاجْعَلْ لِی وَزِیراً مِنْ أَهْلی، ه_ارُونَ أَخِی، اُشْدُدْ بِهِ أَزْرِی وَأَشْرِکْهُ فِی أَمْرِی فَأَنْزَلَت قُرْآناً ناطِقاً: سَنَشُدُّ عَضُدَکَ بِاَخیکَ وَنََجْعَلُ لَکُم_ا سُلْط_اناً وَاَللّهُمَّ وَأَنَا مُحَمَّدٌ نَبِیُّکَ وَصَفِیُّکَ فَاشْرَحْ لِی صَدْرِی وَیَسِّرْ لِی أَمْرِی وَاجْعَلْ لِی وَزِیراً مِنْ أَهْلِی، عَلِیّاً، اُشْدُدْ بِهِ ظَهْرِی. ق_الَ أَبُوذَر: فَوَ اللهِ م_ا أَتَمَّ رَسُولُ الله| ه_ذِهِ الْکَلِمَةِ حَتَّی نَزَلَ جِبْرَئیلُ، فَق_الَ: ی_ا مُحَمَّدُ: إِقْرَءْ إِنَّم_ا وَلِیُّکُمُ اللهُ وَرَسُولُهُ... .

“Əbuzər deyir: “Bir gün Peyğəmbərlə (s) zöhr namazını camaatla birlikdə qıldıq. Namazdan sonra (əksər müsəlmanlara hakim kəsilən fəqirlik səbəbindən) ehtiyacı olan bir şəxs kömək istədi. Amma məsciddə olanlardan heç biri ona kömək etmədi. Sonra o, əllərini asimana tərəf qaldırıb dua edərək dedi: “İlahi! Sən şahidsən ki, İslam Peyğəmbərinin (s) məscidində kömək istədim, amma kimsə mənə kömək etmədi.

Həmin vaxt namaz (müstəhəb və nafilə) qılmağa məşğul olan Əli (ə) sağ əlinin kiçik barmağı ilə (həmin barmağnda üzük vardı) həmin şəxsə işarə etdi. O, həzrət Əlinin (ə) yanına gələrək üzüyü həzrətin barmağından çıxardı və getdi. Bu səhnə Peyğəmbər (s) və səhabələrin hüzurunda və gözləri önündə baş verdi. Peyğəmbər (s) (həmin gözəl səhnəni gördükdən sonra əllərini asimana qaldırdı və) dedi: “İlahi! Qardaşım Musa ibn İmran səndən hacət istəyərək dedi ki, ey mənim rəbbim, sinəmi genişləndir, işlərimi mənim üçün asan elə, dilimdəki düyünü aç ki, sözlərimi

səh:74

başa düşsünlər və xanədanımdan olan bir şəxsi – qardaşım Harunu mənə vəzir təyin et. Onunla mənə kömək ol (arxamı möhkəmləndir) və onu işlərimə şərik et.

Sən Quranda (onun hacətlərini qəbul etməyinlə bağlı) belə buyurmusan: “Mən tezliklə səni qardaşınla qüvvətləndirəcək və sizə üstülük və hakimiyyət əta edəcəyəm.” İlahi! Mən Məhəmməd (s) sənin Peyğəmbər olaraq seçdiyin kəsəm. Sinəmi genişləndir, işlərimi mənim üçün asan et və xanədanımdan – Əlini (ə) mənə vəzir təyin elə və onunla arxamı möhkəmləndir””. Əbuzər hədisin davamında çox gözəl şəkildə belə buyurur: “Allaha and olsun ki, hələ Peyğəmbərin (s) sözləri sona çatmamış Cəbrayıl nazil oldu və... {إِنَّمَا وَلِیکُمُ اللَّهُ وَ...} ayəsini Peyğəmbərə (s) oxudu””.

Fəxri Razi bu üç rəvayəti nəql etdikdən sonra deyir: “Bu məsələ barədə gəlib çatan rəvayətlərin məcmusu elə üç rəvayətdən ibarətdir”(1)

əsassız iddiadan ibarətdir. Məlum olduğu kimi, bu zəminədə qırxdan artıq rəvayət mövcuddur və maraqlı burasındadır ki, onların əksəriyyəti əhli-sünnədən nəql edilmişdir. Amma təəssüf edilməli məsələ təəssüb və tərsliyin insana üz gətirdiyi zaman Fəxri Razi kimi alim olmasına baxmayaraq, ondan gözlənilməyən sözlərin deyilməsinə səbəb olmasıdır. Bundan əlavə, əlimizə bu ayə barədə sadəcə qırxa yaxın rəvayət gəlib çatmasına əsasən, biz tarix ərzində həmin zəminədə onun neçə bərabəri olan rəvayətlərin də aradan getdiyini iddia edə bilərik.

Xüsusən, tarixin Bəni-Üməyyə dövrü kimi qaranlıq bir dövründə Əhli-beytin (ə) və ümdə olaraq Əmirəl-Mömininin (ə) fəzilətlərinin camaat arasında yayılması ilə bağlı mübarizə aparılmış və o həzrət barəsində bir çox fəzilətlərdən xəbərdar olan şəxlər onları deməyə cürət etməmiş və həmin fəzilətlərlə bağlı məlumatları özləri ilə qəbrə aparmışlar. Həmin zamanlarda elə bir vəziyyət yaranmışdı ki, əgər bir kəs o həzrətin fəzilətlərini dilə gətirərdisə, hakimiyyət tərəfindən təqib edilir və bir sıra əziyyətlərə məruz qalırdı, hətta, kiminsə öz övladının adını Əli qoymağa belə ixtiyarı yox idi. Bunları nəzərə almaqla, əlimizdəki qırx hədisə istinadən biz də cürətlə deyə bilərik ki, tarix ərzində həmin hədislərin neçə bərabəri aradan aparılaraq məhv edilmişdir.

Nəticədə, bu ayə barəsində gəlib çatan rəvayətlərin təvatür həddəki say çoxluğu və onlara geniş və müfəssəl şəkildə şərhlər verilməsi ilə {إِنَّمَا وَلِیکُمُ اللَّهُ...} ayəsinin həzrət Əmirəl-Möminin (ə) barəsində nazil edilməsi və o həzrətin Allah və Peyğəmbərdən (s) sonra müsəlmanların rəhbər, imam və öndəri olması kimi düşünülməsinə heç bir şəkk-şübhə yeri qalmır.

etdiyi mövzu barəsində bir sıra iradlar bəyan etmişlər və həmin iradların əksəriyyətinin sual və irad qəlibində olmasına baxmayaraq, həqiqətdə, onlar bəhanələrdir.(1)

mənasında deyil, çünki dünya həyatı təkcə ayədə gələnlərdən təşkil olunmamışdır, əksinə elm, təhsil, fəaliyyət və digər əldə edilən ləzzətlərə də şamildir. Nəticədə, bu ayədə {إِنَّمَا...} sözü həsr və məxsusluğu bildirmədiyi kimi, “Vilayət” ayəsində də həsr və məxsusluğu ifadə etmir və sizin bu barədəki dəliliniz naqisdir.

Cavab: Bu irad da sual qiyafəsində olan bəhanələrdəndir və bizim etiqadımız belədir:

Birincisi, {إِنَّمَا...} “innəma” sözü bu ayədə də həsr və məxsusluq mənasındadır və dünya, həqiqətdə, mömin və arif olan bir insanın nəzərində əyləncə və oyun-oyuncaqdan başqa, bir şey deyil. Siz dünyanın bər-bəzəyinə giriftar olmuş və elə hesab edirsiniz ki, dünya həmin məsələləri yox, digərlərini əhatə edir, amma həqiqəti görən gözlərlə diqqət etsəniz, onda, qəsr və sarayların, məqam və cah-cəlalın dünyaya pərəstiş edənlərin başını qatmaq üçün uşaq oyun-oyuncağından başqa, bir şey olmadığını görəcəksiniz.

İkincisi, bir yerdə {إِنَّمَا...} “innəma” sözünün öz həqiqi mənasında istifadə edilmədiyini fərz etsək, bu, həmin qeyri-həqiqi mənanı digər ayələrə də tətbiq etməyimiz üçün dəlil sayılmaz. Nəticədə, {إِنَّمَا...} sözü həsr və məxsusluq mənasındadır və ayə ilə bağlı bizim dəlilimiz kamildir.

Cavab: Bu bəhanəyə cavab çox aydındır:

Birincisi, “artıq iş” adından da məlum olduğu kimi, namaza aidiyyatı olmayan və namazın halət və surətinin pozulmasına bais olan əlavə işlərə deyilir. Məsələn, namazın ortasında sevindirici bir xəbər eşidərək şadlanan və şadlığından əl çalmağa, yerində atılıb-düşməyə başlayan bir şəxsin əməlləri kimi. Amma namazda ehtiyaclı və dilənci bir şəxsə barmağı ilə işarə etmək və hətta, həzrətin barmağından üzüyü özü deyil, həmin şəxsin çıxarmasına səbəb olan hərəkət, görəsən, artıq işdirmi?!(1)

Rəvayətə uyğun olaraq namaz qılan şəxsin burnundan qan gəldiyində, əgər yaxınlığında su olarsa, burnunu yumasına və sonra namazı davam etdirilməsinə icazə verildiyi halda, bu işin “artıq iş” olmasını necə deyirlər?! Yaxud da, öz yaxınlığında yırtıcı və təhlükəli bir heyvanın olduğunu müşahidə etdikdə, onu öldürməsi və sonra namazını davam etdirməsinə icazə verildiyinə nə deyirsiniz?! Bütün bu işlər artıq iş deyil, amma bir işarə artıq işdirmi?

İkincisi, (Allaha pənah aparırıq) bu irad və bəhanə Allaha tutlan iraddır, çünki həzrət Əlinin (ə) yerinə yetirdiyi həmin işlə bağlı nazil edilən ayədə o həzrət təriflənir. Əgər o həzrətin işi namazın batil olmasına səbəb olsaydı, görəsən, Allah-taala onun mədhi ilə əlaqədar ayə nazil edərdimi?

Belə nəticəyə gəlirik ki, bu irad da təəssüb, tərslik və bəhanədən başqa, bir şey deyil.

dediklərinə görə, üzüyün qiyməti Şamat (Şam) kimi bir şəhərin gəlirinə bərabər idi. Görəsən, belə bahalı və qiymətli bir üzükdən istifadə etmək Əli ibn Əbutalib (ə) üçün israf və haram deyildimi?

Cavab: Əlbəttə, bu bəhanənin də cavabı aydındır belə ki:

Birincisi, heç bir mötəbər rəvayətdə bu mətləb qeyd edilməmişdir, əksinə nəzərdə tutulan üzük adi və sadə bir üzük olmuşdur. Həmin dövrlərdə İran, Şamat (Şam) və digər şəhərlər hələ fəth edilməmiş və onun külli miqdarda olan sərvətləri müsəlmanların əlinə keçməmişdi, bundan əlavə, onların fəthi Peyğəmbərin (s) vəfatından sonra və xəlifələr zamanında baş vermişdir. Eyni zamanda xəlifə və qüdrət sahibi olmasına baxmayaraq, həzrət Əlinin (ə) yeməyi bir növ sadə yeməkdən ibarət idi. Adətən, o həzrət arpa unundan olan çörəklə kifayətlənər və sadə paltarlar geyinərdi. Belə olan halda, onun bu cür bahalı bir üzükdən istifadə etməsi necə mümkün idi?

Deməli, şübhə yoxdur ki, həmin zəif rəvayət nə digər rəvayətlərlə uyğunluq təşkil edir, nə də həzrət Əlinin (ə) yaşayış tərzi onu təsdiqləyir. Həmçinin, bu məsələnin tarixlə də uzlaşmayaraq şəxsi qərəzçilikdən düzəldildiyi aydın olur.

İkincisi, həzrət Əlinin (ə) haram və israfa səbəb olan və həddən artıq bahalı qiymətə malik üzüyə sahib olması və onu sədəqə verdiyi zaman Allahın da onu mədh etməsi necə mümkün ola bilər?! Ayənin belə bir şəxs və bü cür iş barəsində nazil olaraq onu mədh və tərif etməsindən yuxarıda deyilən sözlərin boş və əsassız olduğunu və xüsusi məqsədlə hazırlandığını anlayırıq.

Allahın camal və cəlal sifətlərində qərq olaraq ondan başqasına diqqət etməməsinə, ayağına batmış oxun çıxarılmasının adi və qeyri-namaz halında mümkün və dözülməz olmayaraq o həzrətin namaz qıldığı vaxt asanlıqla çıxarıldığına və onun heç bir ağrı hiss etməməsinə və Allahda fəna olmasına, eyni zamanda, ondakı bu cür qeyri-adi hüzuri-qəlbə nəzər saldıqda, Əlinin (ə) dilənçinin sözlərinə diqqət və namazın rukusunda ona yardım etdiyini necə söyləyə bilirsiniz?! Uzun sözün qısası, namazdakı bu məsələ həzrət Əlidə (ə) olan hüzuri-qəlblə uyğun gəlmir.

Cavab: Birincisi, dilənçi öna kömək edilməsindən naümid olduqda, Allahla razu-niyaz edərək öz şikayətinə Allahın adı ilə başlayır: اَللّهُمَّ اشهد “İlahi! Sən özün şahid ol...” Deməli, Allahın adı idi ki, Əlinin (ə) diqqətini dilənçiyə yönəltmişdir. Bunun namazda hüzuri-qəlbə malik olmaq və Allaha diqqətlə heç bir ziddiyyəti yoxdur. Əlavə olaraq, bəyəm, camaat namazında pişnamaza iqtida edən (məmum) mükəbbirin (təkbir deyənin) səsini namazda eşitmir və ona uyğun hərəkət etmirmi? Əgər eşitməsə, onunla birlikdə necə namaz qıla bilər?! Yox, əgər eşidirsə, onda, heç bir camaat namazında hüzuri-qəlb mövcud deyilmi?!

İkincisi, dilənçinin səsini eşitməkdə, – onun barəsində hədislərdə “Allahın göndərdiyi” (elçisi) deyə ifadə edilmişdir – hansısa bir irad vardırmı? Allahın göndərdiyi şəxsin səsini eşitməyin hüzuri-qəlblə nə ziddiyyəti vardır?(1)

Üçüncüsü: Məzlumun səsini eşitmək və hətta, namazda da olsa belə, onun çətinliyini həll etmək ibadət deyilmi?(2)

səh:81

Əgər ibadətdirsə, bu, həzrət Əlinin (ə) diqqətini çəkmiş və həmin işi yerinə yetirmişdir. O həzrətin əməli iradtutulası deyil, əksinə ibadət içində ibadət hesab olunur. İradtutulası məsələ namazda insanın öz yaxınlarına diqqətidir, amma ehtiyaclı və məzlum olan birinə diqqət və ona kömək etmək ibadətdir və heç bir iradı yoxdur.

Nəticədə, bu irad da yersizdir və həqiqətdə, onu və ona bənzər iradları düzəldənlərin hədəfi həzrət Əlinin (ə) vilayəti ilə bağlı bizim dəlillərimizi zəiflətməkdir.

Cavab: Əhli-sünnənin öz alim və təfsirçiləri bu irada cavab vermişlər. Fəxri Razi bu sualın cavabında belə deyir: “Sözün cəm halda işlədilməsi bəzən ehtiram üçündür, yəni xitab edilən tərəfin bir nəfərdən artıq olmamasına baxmayaraq, ona hörmət mənasında cəm təşkil edən sözlərdən istifadə olunur. Belə məsələlər digər dillərdə də mövcuddur. Məsələn, “sən gəldin, getdin və s.” yerinə “siz gəldiniz, getdiniz və s.” kimi cümlələr işlədilir. Nəticədə, ərəb ədəbiyyatında (qrammatikasında) da tək halda olan sözlər yerinə ehtiram məqsədi ilə cəm haldakı sözlərdən istifadə olunur. Yuxarıdakı ayə də, eynilə, bu cürdür.(1)

Alusi “Ruhul-məani” kitabında aşağıdakı kimi fərqli bir cavab vermişdir: “Bəzi vaxtlarda şəxsin, bəzən də işin əzəmət və böyüklüyü səbəbi ilə təklik bildirən (müfrəd) sözlər yerinə cəmdən istifadə olunur. Bu, ərəb dilində (lüğətində) olan bir ənənədir və belə istifadə məcazi olduğu üçün qərinə və şahidə ehtiyac vardır”.(2)

işlədilməsi görülmüşdür. Nümunə üçün, yeddi ayəni diqqətinizə çatdırırıq:

1. “Bəqərə” surəsinin 215-ci ayəsi:

{یسْأَلُونَکَ مَاذَا ینْفِقُونَ قُلْ مَا أَنْفَقْتُمْ مِنْ خَیرٍ فَلِلْوَالِدَینِ وَالْأَقْرَبِینَ وَالْیتَامَی وَالْمَسَاکِینِ وَابْنِ السَّبِیلِ وَمَا تَفْعَلُوا مِنْ خَیرٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِیمٌ}

“(Ya Rəsulum!) Səndən (Allah yolunda) nə verəcəkləri (infaq) haqqında soruşanlara de: “(Malınızdan) verəcəyiniz şey ata-anaya, (yoxsul) qohumlara, yetimlərə, miskinlərə və (pulu qurtaran) müsafirə (yolçulara) məxsusdur”. Şübhəsiz ki, Allah etdiyiniz xeyirli işi biləndir””.

Bu şərif ayədə {یسْأَلُونَکَ...}، {...ینفقون...}، {...انفقتم...} و {...ما تفعلوا...} – kimi sözlər cəm halda işlədilmişdir və elə nəzərə çarpır ki, bütün müsəlmanlar yuxarıdakı sualı vermişlər. Amma ayənin nazilolma səbəbi ilə bağlı deyilənlərə uyğun olaraq, bu sualı bir nəfərdən – varlı şəxs olan Ömər ibn Cumuhdan – başqa, kimsə verməmişdir.(1) Nəticədə, bu ayədə də ya infaq kimi əhəmiyyətli işə, ya da sual verənin (Ömər ibn Cumuh) ehtiramına xatir müfrəd yerinə cəm işlədilmişdir.

Bir mətləlb: Bu ayədə nəzərə çarpan maraqlı məsələ Ömər ibn Cumuhun verdiyi sualın cavabında Allahın digər bir mövzuya toxunmasıdır. Yəni, Ömər ibn Cumuh hansı mallardan infaq etməyi soruşur, amma Allah-taala sualın cavabını bildirməkdən əlavə, həmin malların kimlərə xərclənməli olması barədə söhbət açır. Bu cür cavabın verdiyi mesaj malın xərclənmə yerlərinin əhəmiyyətliliyindədir və insanın əvvəlcə, ata-anası, yaxınları və qohum-əqrəbasını və daha sonra digərlərini nəzərdə tutmasını diqqətə çatdırır.

2. Allah-taala “Bəqərə” surəsinin 274-cü ayəsində buyurur:

{الَّذِینَ ینْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ بِاللَّیلِ وَالنَّهَارِ سِرًّا وَعَلَانِیةً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَیهِمْ وَلَا هُمْ یحْزَنُونَ}

“Mallarını gecə və gündüz, gizli və aşkar (yoxsullara) sərf edənlərin Allah yanında böyük mükafatları vardır.

səh:84

Onların (axirətdə) heç bir qorxusu yoxdur və onlar qəm-qüssə də görməzlər”.

Bu ayədə də {الَّذِینَ...}، {...ینْفِقُونَ...}، {...أَمْوَالَهُمْ...}، {...فَلَهُمْ...}، {...أَجْرُهُمْ...}، {...رَبِّهِمْ...}، {...عَلَیهِمْ...}، {...هُمْ...} و {...یحْزَنُونَ} – sözləri cəm şəklində nazil edilmişdir, lakin əksər təfsirçilər ayədəki məqsədin Əli ibn Əbutalib (ə) olduğunu və o həzrətin gecə-gündüz, aşkar və gizlində infaq etdiyini demişlər. Rəvayətə əsasən, o həzrətin dörd dirhəm pulu vardı və o, bir dirhəmi gecə, bir dirhəmi günüz və yerdə qalan iki dirhəmi isə aşkar və gizlində infaq etmiş və həmin ayə də onun şənində nazil edilmişdir.(1)

Sual: Dörd dirhəmin infaq edilməsi kimi cüzi və kiçik işlər üçün ayə nazil edilməsi mümkündürmü?

Cavab: İslamın nəzərində əhəmiyyətli və mühüm olan əməlin kəmiyyət və miqdarı deyil, onun keyfiyyət və necəliyidir. Əgər əməl ixlasla yerinə yetirilmiş olarsa, dörd dirhəmlik azacıq infaqla bağlı ayənin nazil edilməsi mümkündür, amma kimsə qızıldan olan bir gövhəri infaq etsə və əməli ixlas üzündən olmasa, heç bir dəyərə malik olmayacaq və onun barəsində bir ayə belə, nazil edilməyəcəkdir.

3. “Ali-İmran” surəsinin 173-cü ayəsində buyurulur:

{الَّذِینَ قَالَ لَهُمُ النَّاسُ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَکُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزَادَهُمْ إِیمَانًا وَقَالُوا حَسْبُنَا اللَّهُ وَنِعْمَ الْوَکِیلُ}

“Onlar (Ühüd döyüşündəki mücahidləri) elə kəslər idilər ki, camaatın bəzisi “camaat (düşmən qoşunu) sizin (lə vuruşmaq) üçün toplaşmışdır, onlardan qorxun” – dediyində, bu xəbər onların imanını artırdı və dedilər: “Allah bizə kifayətdir və o, necə də gözəl vəkildir!””

Bu ayə “Ühüd” döyüşü barədə nazil olmuşdur. Yenicə müsəlman olmuş bir qrup döyüşdə Peyğəmbərin (s) göstərişinə itaətsizlik edərək onlara təyin olunmuş yeri tərk etdilər və döyüş qənimətlərini toplamağa başladılar.

səh:85

Bu səbəbdən, məğlubiyyətə uğradılmaqda olan düşmən müsəlmanların qəflətindən sui-istifadə edərək Ühüd dağını mühasirə edir və beləliklə, müsəlmanlardan yetmiş nəfər şəhadətə çatdırılır.

Kafir və müşriklər işi sonuna kimi davam etdirməyərək həmin miqdardakı qələbə ilə kifayətlənmiş və Məkkəyə doğru geri qayıtmışlar. Məkkəyə qayıtmaq ərəfəsində onlardan biri deyir: “Biz bu mərhələyə qədər qələbə çalmağımıza baxmayaraq, nə üçün İslam Peyğəmbərini (s) qətlə yetirmədik ki, İslamın işi tamamilə sona yetsin? Əgər elə bu gün həmin işi görməsək, gələcəkdə İslam və müsəlmanlar bizə maneçilik törədəcəklər.” Onun sözləri digərlərinə təsir etdi və hamısı geri qayıdıb yenidən döyüşmək istədilər. Müşriklərin arasında təkcə Nəim ibn Məsud və ya Möbəd Əl-Xüzai adlı bir şəxs döyüşün davam etdirilməsindən narazı idi. O, kafirlərin müsəlmanlara yetişməsindən qabaq, müşriklərin geri qayıdıb döyüşə qərar verdikləri xəbərini müsəlmanlara çatdırdı.

Müsəlmanlardan bəziləri bu xəbərdən qorxu və vəhşət hissi keçirərək dedilər: “Sağlam olduğumuz zaman onlarla döyüşdə məğlub olduq və indi bu qədər yaralandığımız və bəzilərimiz öldürüldüyü halda, onların müqabilində necə davam gətirə biləcəyik?!” Amma müsəlmanların digər dəstəsi dedi ki, biz təkcə onlarla döyüşmək deyil, əksinə onların qarşısına da çıxacağıq. Onlar, hətta, yaralananlardan da qoşun toplayaraq düşmən qarşısına çıxdıqda, kafir və müşriklər başa düşdülər ki, müsəlmanlar yaralananlarla döyüşə gəlmişdir. Bu hadisədən qorxuya düşdülər və həmin miqdar qələbə və müvəffəqiyyətlə kifayətlənərək geri çəkildi və yenidən döyüşməkdən əl çəkdilər.

Yuxarıdakı ayə də həmin məsələ barədə nazil olmuşdur. Eyni zamanda, kafirlərin müsəlmanlarla bağlı verdikləri qərarı müsəlmanlara çatdıran Nəim ibn Məsud və ya Möbəd Əl-Xüzai bir nəfər olmasına baxmayaraq,

səh:86

{...النَّاسُ...} (camaat) təbiri ilə ifadə edilmişdir. Onun bu cür rəftar və əməli diqqətə layiq və əzəmətli olduğundan, ona ehtiram və hörmət əlaməti olaraq ayədə tək (müfrəd) yerinə cəmdən istifadə edilmişdir.

4. “Ali-İmran” surəsinin 61-ci ayəsində Allah-taala buyurur:

{فَمَنْ حَاجَّکَ فِیهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَکُمْ وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَکُمْ وَأَنْفُسَنَا وَأَنْفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَی الْکَاذِبِینَ}

“Buna görə də sənə elm gəldikdən sonra, onun barəsində (İsa Məsih-əleyhissəlam haqqında) səninlə mübahisə edən (höcətləşən) kəsə de: “Gəlin biz öz oğullarımızı, siz də öz oğullarınızı, biz öz qadınlarımızı, siz də öz qadınlarınızı, biz özümüzü, siz də özünüzü (bizim canımız kimi olan kəsləri) çağıraq, sonra bir-birimizə nifrin edək və beləliklə, Allahın yalançılara lənət etməsini diləyək. (Peyğəmbər (s) bu hadisədə imam Həsənlə (ə) imam Hüseyni (ə) “oğulları”, Fatiməni (ə) “qadın” və Əlini (ə) “canı” kimi “mübahilə” yə, yəni ayədə işarə olunan “qarşılıqlı nifrin etmə” mərasiminə apardı və kafirlər təslim oldular)”.

Bu ayə “mübahilə” məsələsi barədə nazil olmuşdur. Bu macərada – hamının bildiyi kimi – Peyğəmbər (s) tərəfindən Əli (ə), Fatimə (ə), Həsən (ə) və Hüseyn (ə) mübahiləyə gəlmişdir. {...أَبْنَاءَنَا...} (oğullarımız) da məqsəd imam Həsən (ə) və Hüseyn (ə), {...نِسَاءَنَا...} (qadınlarımız)da məqsəd xanım Fatimədir (ə) və bu söz cəm halda işlənmişdir. {...أَنْفُسَنَا...} (özümüz)də isə məqsəd Əli ibn Əbutalibdir (ə) və bu söz də cəm şəkildədir.(1) Beləliklə, bu ayədə də {...نِسَاءَنَا...} (qadınlarımız) və {...أَنْفُسَنَا...} (özümüz) cəm halında işlənməsinə baxmayaraq, müfrəd mənasındadır və məqsəd xanım Fatimə (ə) və həzrət Əlidir (ə).

5. “Mümtəhinə” surəsinin 5-ci ayəsində oxuyuruq:

səh:87

{یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا عَدُوِّی وَعَدُوَّکُمْ أَوْلِیاءَ...}

“Ey iman gətirən kəslər! Mənim və sizin düşməniniz olanları özünüzə dost tutmayın.” Müfəssirlərin əksəriyyəti bu ayənin Xatib ibn Əbi Bətləə barəsində nazil olduğunu demişlər və onun bir nəfər olmasına baxmayaraq, {...الَّذِینَ...}، {...آمَنُوا...} و {...عَدُوَّکُمْ...}.

{...لَا تَتَّخِذُوا...} kimi sözlər cəm şəklində istifadə edilmişdir. Buna səbəb onun yerinə yetirmək istədiyi işin təhlükəsinin böyüklüyü olmuşdur. Həmin iş belə idi: Peyğəmbər (s) Məkkəni fəth etmək qərarına gəldiyi zaman, Məkkəyə gedən bütün yolları bağlatdırmışdı ki, müsəlmanların qoşun toplayaraq Məkkəyə gəlmək istəmələri düşmənlərin qulağına çatmasın və hadisədən qafil qalsınlar və həmçinin, bu yolla qan tökülmədən döyüşsüz təslim edilsinlər.

Xatib ibn Əbi Bətləənin Məkkədə çoxlu mal-dövləti var idi və o, öz-özünə fikirləşdi ki, müsəlmanların Məkkəyə qoşun yeritmək istəməsi xəbərini müşriklərə çatdırmaqla, mal-dövlətini müşriklərdən geri ala bilər. Bu, indiki siyasətçilərin deyimi ilə “imtiyaz verib imtiyaz almaq” demək idi. Həmin məqsədlə o, Məkkə böyüklərinə məktub yazaraq onu Sarə adlı bir qadına verdi ki, Məkkəyə çatdırsın. Sarə də məktubu öz paltarlarının altında gizlətdi və Məkkəyə yola düşdü.

Cəbrayıl nazil olaraq bu planı Peyğəmbərə (s) xəbər verdi və o, həzrət Əli (ə) və bir neçə nəfəri məktubun tapılması üçün qadının arxasınca getməklə vəzifələndirdi. Nəticədə, onlar məktupu taparaq Mədinəyə geri qayıtdılar. Bu hadisənin ardınca, qeyd etdiyimiz yuxarıdakı ayə nazil oldu və Xatib ibn Əbi Bətləə məzəmmət edildi. Peyğəmbərin (s) səhabələri onun qətlə yetirilməsini tələb etdilər, amma Peyğəmbər (s) onun İslamdakı xidmətlərini və “Bədr” döyüşündə göstərdiyi şücaətini və peşman olmasını nəzərə alaraq onu bağışladı.(1) Bu

səh:88

ayədə də Xatib ibn Əbi Bətləə bir nəfər olduğu halda, cəm bildirən sözlərdən istifadə olunmuşdur.

6. “Maidə” surəsinin 52-ci ayəsində buyurulur:

{فَتَرَی الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ یسَارِعُونَ فِیهِمْ یقُولُونَ نَخْشَی أَنْ تُصِیبَنَا دَائِرَةٌ...}

“(Ey möminlər! Yəhudi və xaçpərəstləri özünüzə dost tutmayın) Beləliklə, sən qəlblərində xəstəlik (nifaq və ikiüzlülük xəstəliyi) olan kəslərin onlar(la dostluğ)a tələsmələrini və “bizə pis bir hadisənin üz verməsindən (İslam dövlətinin süquta uğramasından və onların bizə hakim olmalarından) qorxuruq” demələrini görürsən”.

İslam Peyğəmbəri (s) müsəlmanlara müşrik və kafirlərlə “əlaqələrini kəsmək” göstərişi vermişdi. Abdulla ibn Ubəyy adlı münafiqlərdən biri deyir: “Əgər biz onlarla əlaqələrimizi kəssək, bizim yaşayışımız çətinləşəcək və bir çox çətinliklərlə üzləşəcəyik.” Yuxarıdakı ayə həmin münafiq barəsində nazil edilmişdir.(1) Kafir və müşriklərlə rabitəni kəsmək istəməyən birdən artıq şəxs deyildi, amma ayədə {...الَّذِینَ...}، {...قُلُوبِهِمْ...}، {...یسَارِعُونَ...}، {...یقُولُونَ...}، {...نَخْشَی...} و {...تُصِیبَنَا...} – kimi cəm halda işlənən sözlərdən istifadə olunmuşdur. Aydın olur ki, cəm və ya tək halda olan sözlərin işlədilməsində heç bir problem yoxdur.

7. Allah-taala “Munafiqun” surəsinin 8-ci ayəsində belə buyurur:

{یقُولُونَ لَئِنْ رَجَعْنَا إِلَی الْمَدِینَةِ لَیخْرِجَنَّ الْأَعَزُّ مِنْهَا الْأَذَلَّ وَلِلَّهِ الْعِزَّةُ وَلِرَسُولِهِ وَلِلْمُؤْمِنِینَ وَلَکِنَّ الْمُنَافِقِینَ لَا یعْلَمُونَ}

“Onlar: “Əgər biz (Bəni-Müstəliq vuruşunda) Mədinəyə qayıtsaq, ən güclülər (ən şərəflilər – münafiqlər) ən zəifləri (ən həqirləri – Peyğəmbəri (s) və ona iman gətirənləri), əlbəttə, oradan çıxardacaqlar!” – deyirlər. Halbuki, izzət və cəlal (qüvvət və qələbə də) yalnız Allaha, onun Peyğəmbərinə və möminlərə məxsusdur, lakin münafiqlər (bunu) bilməzlər!”

Bu ayə hicrətin altıncı ilində Qədir adlı yerdə baş verən

səh:89

Bəni-Müstəliq vuruşundan sonra nazil edilmişdir. Mühacir və ənsardan olan iki nəfər arasında baş verən ixtilafda münafiqlərin böyüyü Abdulla ibn Ubəyy söyüş söyərək dedi: “Bizim mühacirdən olanlara pənah verərək onlara kömək etməyimizə baxmayaraq, bizim işimiz məşhur bir zərbül-məsəldə deyilənlərə bənzəyir ki, belədir: “Öz itini kökəldərək yaxşı saxla, sonda səni yesin.” Sonra o, and içir ki, Mədinəyə qayıtdıqdan sonra mühacirləri şəhərdən çıxaracaq.” Bu hadisə səbəbilə həmin ayə nazil edilir.(1) Diqqət etdiyiniz kimi, bu sözləri söyləyən bir nəfərdir, amma onun barəsində {یقُولُونَ...} و {...رَجَعْنَا...} – bu cür cəm halda olan sözlər işlənmişdir. Belə nəticə çıxır ki, şərh verdiyimiz bu yeddi ayə və Quranın hələ mürəciət etmədiyimiz digər ayələrində tək halda işlənməli olan yerdə cəm işlədilməsi Quranda geniş yayılan və ona məxsus bir üslubdur.

Deməli, “Vilayət” ayəsində də ruku halında Əli ibn Əbutalibdən (ə) başqa, heç kimin sədəqə verməməsinə baxmayaraq, cəm şəkilçisindən istifadə edilməsi ayəyə heç bir xələl gətirmir, əksinə bu məsələ o həzrətin işi və özünün əzəmətinə xatirdir.

“köməkçi” mənasında olduğunu hesab etsək, heç bir irad yoxdur, çünki Əli (ə) Peyğəmbər (s) zamanında da möminlərin dostu və köməkçisi idi”.

Cavab: Bu iradın da cavabı aydındır, belə ki, “vilayət” sözü “canişin”, “vəli”, “vəsi” və “xəlifə” mənalarında istifadə edilmək qabiliyyətinə malikdir və xüsusən, həmin mətləb bu kəlmənin batinində yerləşdirilmişdir. Məsələn, həzrət Zəkəriyyə (ə) Allahdan ona varis, vəli və canişin olacaq bir övlad əta etməsini istəyir və Allah-taala da onun hacətini qəbul edərək Yəhyanı (ə) o həzrətə nəsib edir.(1) Onda, görəsən, Yəhya (ə) atasının sağlığında onun varis və canişinidir, yoxsa, onun vəfatından sonra? Aydın məsələdir ki, atasının vəfatından sonradır.

Bu məsələ əqli və ürfi bir məsələdir. Vəsiyyətnamə yazan və özlərinə vəsi təyin edən kəslərin vəsisi, görəsən, onların ölümündən qabaq vilayət və ixtiyara malikdir, yoxsa, bunlar ölümdən sonrakı məsələlərə aiddir? Məlum məsələdir ki, Fəxri Razi də vəsiyyətnamə yazaraq özünə vəsi təyin etmişdir. Belə isə, onun təyin etdiyi vəsi Fəxri Razi həyatda ikən onun canişidir və ya ölümündən sonra?! Bundan əlavə, dünyanın bütün hökmdarları özlərinə xəlifə və canişin təyin edirlər, amma onların (canişinlərin) heç biri hökmdar həyatda olduğu müddətdə qüdrətə malik olmur, əksinə ixtiyar və qüdrətə hökmdarın vəfatından sonra yiyələnirlər.

Beləliklə, ayədəki “vilayət” sözü “rəhbər”, “ixtiyar sahibi” və “ümmətə imamlıq etmək” mənasındadır və bütün bu mənalar Peyğəmbərin (s) vəfatından sonra həzrət Əli (ə) üçün gerçəkləşərək həqiqət tapır. Bundan əlavə, Peyğəmbərin (s) canişininin təyin edilməsinin təkcə bu ayəyə məxsusluğu yoxdur, əksinə İslam Peyğəmbəri (s) iyirmi üç illik Peyğəmbərliyi ərzində Əlinin (ə) xəlifəlik

səh:91

məsələsini təkrarən və dəfələrlə bəyan etmişdir və bunun ilkin nümunəsi “Yəvmud-dar” (ev günü) hadisəsidir.

Peyğəmbər (s) üç illik məxfi və gizli şəkildə təbliğdən sonra, öz təbliğini aşkar formada həyata keçirməyə başladı və o həzrətin birinci addımı Qüreyş böyüklərini ziyafətə dəvət etmək və ziyafətdən sonra da onlara öz risalətini bildirmək oldu. O həzrət sonda belə buyurur:

أَیُّکُمْ یُوازِرُنِی عَلی ه_ذَا الاَْمْرِ

“Sizin hansınız mənə bu mühüm və məsuliyyətli işdə kömək edər?” Həzrət Əlidən (ə) başqa, heç kəs müsbət cavab vermədi və Peyğəmbər (s) elə həmin məclisdə buyurdu ki, اَنْتَ وَصِیّی (əntə vəsiyyi) - sən mənim vəsim və canişinimsən. Peyğəmbər (s) həyatda olduğu və yaşadığı müddətdə canişin və vəsini nə üçün istəyirdi?!

Nəticədə, bu cür iradların bəhanə axtarmaqdan başqa, digər bir cavabının olmadığı aydındır.

iftar etməyə məcbur oldular. Uzun sözün qısası, həzrət Əlinin (ə) bir gündən artıq əlavə yeməyi olmadığı halda, vacib zəkat ona necə aid ola bilərdi ki, ruku halında onu (zəkatı) ödəsin?!

Cavab: Bu iradın, daha doğrusu, bəhanənin cavabında deyirirk:

Birincisi, İslamın nəzərində həm müstəhəb, həm də vacib zəkat vardır. Zəkatın toplanması İslam Peyğəmbərinin (s) Mədinəyə hicrətindən sonra həyata keçirilmişdir. Bununla yanaşı, Məkki surələrdə də zəkat barəsində söhbət açılmış və Allah-taala insanları zəkat ödəməyə təşviq etmişdir. Deməli, məqsəd müstəhəb zəkatdır, çünki isalmi hökumət təşkil edilməyən zamana qədər vacib zəkat toplanılmırdı.

Məkkədə nazil edilmiş həmin ayələrdən üçünə diqqət edin:

A) Məkki surələrindən olan “Muminun” surəsinin 4-cü ayəsində buyurulur:

{وَالَّذِینَ هُمْ لِلزَّکَاةِ فَاعِلُونَ}

“O kəslər (möminlər) ki, zəkat verirlər”. Bu ayədə zəkatın ödənilməsi möminlərin sifəti kimi tanıtdırılır və surə Məkki olduğu və zəkat hökmü qanun şəklini almazdan qabaq nazil edildiyindən, onun müstəhəb zəkat barəsində olduğunu anlayırıq.

B) Möminlərin vəsfi barədə olan “Nəml” surəsinin 3-cü ayəsində deyilir:

{الَّذِینَ یقِیمُونَ الصَّلَاةَ وَیؤْتُونَ الزَّکَاةَ وَهُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ یوقِنُونَ}

“(Möminlər) O kəslər ki, (vaxtlı-vaxtında və lazımınca) namaz qılır, zəkat verir və axirətə möhkəm inanırlar (yəqin edirlər)”.

“Nəml” surəsi də Məkki surələrdəndir və burada da zəkatda məqsəd müstəhəb zəkatdır.

C) “Rum” surəsinin 39-cu ayəsində belə buyurulur:

{...وَمَا آتَیتُمْ مِنْ زَکَاةٍ تُرِیدُونَ وَجْهَ اللَّهِ فَأُولَئِکَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ}

“Allahın razılığını diləyərək verdiyinizdən (zəkatdan) isə (mənfəət götürəcəksiniz). Bunu edənlər mənfəətlərini qat-qat artıranlardır”. Bu surə də Məkki surələrdəndir və

səh:93

ayədəki zəkatda məqsəd müstəhəb zəkatdır.

Nəticədə, Qurandan əldə etdiklərimizə əsasən, həm vacib, həm də müstəhəb zəkat vardır. Eyni zamanda, şiə fiqhində də bəzi mallar vacib, bəziləri isə müstəhəb zəkata malikdirlər.

İkincisi, Peyğəmbərin (s) ömrünün sonlarında nazil olan ayə zamanındakı Əli ibn Əbutalibin (ə) iqtisadi vəziyyətini “Dəhr” surəsi nazil olan zamandakı vəziyyətlə müqayisə etmək düzgün müqayisə deyil. Çünki İslam Məkkədə yenicə yarandığı zaman, müsəlmanların vəziyyəti ümumi halda münasib şəkildə deyildi və müsəlmanlarının əksəriyyətinin iqtisadi vəziyyəti, xüsusən də, onların Məkkədə iqtisadi mühasirədə olduğunu nəzərə alsaq çox pis idi.

Amma İslam inkişaf etdikcə və onlar Məkkə müşriklərinin caynağından yaxa qurtarıb Mədinəyə mühacirət etdikləri və iqtisadi mühasirədən xilas olduqlarında, müsəlmanların iqtisadi vəziyyəti yaxşılaşırdı, həmçinin, onlar əkinçilik və ticarətlə də məşğul olurdular ki, bu da onların vəziyyətlərinin yaxşılaşmasına təsir edirdi. Eyni zamanda, döyüş qənimətləri hesabına onların iqtisadi vəziyyəti o qədər irəlilədi ki, artıq Peyğəmbərin (s) mübarək ömrünün sonlarında demək olar ki, müsəlmanların əksəriyyəti firavan həyat sürürdülər.

“Maidə” surəsinin Peyğəmbərin (s) həyatının sonlarında nazil olduğunu nəzərə aldıqda, vacib zəkatın həzrət Əliyə (ə) də şamil olmasını düşünmək mümkündür və biz həzrət Əlinin (ə) bu zamandakı iqtisadi vəziyyətini – bütün müsəlmanlar demək olar ki, iqtisadi baxımdan yaxşı vəziyyətdə idilər – “Dəhr” surəsinin nazil olduğu zamanla (şiə etiqadına əsasən hicrətin əvvəlləri, ya da bəzi əhli-sünnəyə əsasən, hicrətdən qabaq), qeyd edək ki, həmin zamanlar müsəlmanlar çox çətin həyat sürürdülər, müqayisə etməməliyik. Çünki Tilbeginin dediyi kimi, ziddiyyətdə səkkiz vəhdətin olması şərtdir və zaman və məkan vəhdəti onlardan ikisidir ki, bizim bəhs etdiyimiz mövzuda mövcud deyil.

səh:94

Bunlardan əlavə, Əmirəl-Möminin (ə) barədə gələn bir rəvayətdə deyilir:

اَعْتَقَ اَلْفَ مَمْلُوک مِنْ کَدِّ یَدِه(1)

“Həzrət Əli (ə) öz zəhmətilə qazandığı gəlirlə min nəfər qul azad etmişdir”. Aydındır ki, o həzrət xəlifə olduğu dövrdə iqtisadi baxımdan elə də fəaliyyət göstərməmiş və çoxlu gəlir əldə etməmişdir ki, bu qədər qul azad edə bilsin. Deməli, bu əməli yerinə yetirməyə xilafət və rəyasətə yetişməzdən qabaq nail ola bilmişdir. Nəticədə, həzrət Əli (ə) tərəfindən üzüyün vacib zəkat ünvanında verilməsində təəccüblü və gözlənilməz bir məsələ yoxdur.

Həqiqətən də, bahanə axtarışında olanlar açıq-aşkar ziddiyyətə düçar olmuşlar. Onlar bir tərəfdən, üzüyün həddən artıq baha və qiymətli olmasını bəhanə edərək onun israfa bərabər tutmuş və digər tərəfdən də işin əslini – həzrət Əlinin (ə) vacib zəkatı yerinə yetirmək üçün lazımı miqdarda imkana malik olmadığını deyərək – inkar etmişlər.

Beləliklə, “Vilayət” ayəsi barədə gətirilən dəlillərə tutulmuş irad və bəhanələrin ən mühümlərinə yuxarıda qeyd edildiyi kimi, geniş şəkildə cavab verməklə ayənin vilayətə dəlalət etməsi aydın olur. Qeyd edilən ayə vilayət, rəhbərlik və imaməti üç dəstə üçün sübuta yetirir: Birinci, Allah-taala, ikinci, onun Peyğəmbəri (s) və o həzrətdən sonra da Əmirəl-Möminin Əli ibn Əbutalib (ə) üçün.

gətirilən bəhanələrə göz yumulur və təkcə “Vilayət” ayəsi və Əhli-beytin (ə) fəzilətləri ilə bağlı ayələrdən söhbət gedəndə həmin məsələlər (bəhanələr) meydana çıxır.

Əgər Quran və onun ayələri ilə bu cür ikili rəftarın səbəblərini araşdırmaq istəsəniz, deməliyik ki, belə şəxslər Quran müqabilində ədəb göstəərək diz çökməmiş və onun dediklərini öyrənmək fikrində də deyillər. Əksinə, onlar Qurana müəllim kəsilmək və öz düşüncələri üçün Qurandan dəlillər tapmaq fikrindədirlər. Bu, islami rəvayətlərdə çox şiddətli şəkildə məzəmmət edilən və barəsində tünd sözlər deyilən “rəyə əsasən təfsir”dir.(1)

Əziz oxucular! Əgər Quran, rəvayət, vəhy və ya məsumların sözlərindən düzgün istifadə etmək və həqiqətlərə yetişmək istəyirsinizsə, Quran və hədislərin şagirdi olmalı və sizin meyl və istəklərinizin xilafına olsa belə, bu iki dəyərli və islami maarifi əhatə edən mənbədən anlayıb başa düşdüklərinizi qəbul etməlisiniz. Əks təqdirdə, bu, çox aydın və aşkar olan mətləblərlə bağlı bəhanə axtarışı və irad tutmaqla, həmçinin, rəyə əsasən təfsir etməklə nəticələnəcək.

Peyğəmbərdən (s) nəql edilən rəvayətlərin birində Quranla bağlı bu cür rəftar edənlərin aqibət və taleyi barədə buyururlur:

…مَنْ جَعَلَهُ اَمامَهُ قادَهُ اِلَی الْجَنَّةِ وَمَنْ جَعَلَهُ خَلْفَهُ ساقَهُ اِلَی النّارِ(2)

“Quran onu özünə rəhbər və imam təyin edənləri (və onun qarşısında şagird kimi diz çökənləri) cənnətə tərəf yönəldər və özünü Qurana rəhbər və imam təyin edən (öz nəzər və düşüncələrini Qurna yeritmək istəyən) kəsləri isə cəhənnəmə tərəf istiqamətləndirər.” Həqiqətən də, bu rəvayət Quranı öz rəylərinə əsasən təfsir edən kəsləri lərzəyə gətirəndir.

səh:96

“Ey iman gətirənlər! Allaha, Peyğəmbərə və özünüzdən olan ixtiyar (əmr) sahiblərinə itaət edin! Əgər bir iş barəsində mübahisə etsəniz, Allaha və qiyamət gününə inanırsınızsa, onu Allaha və Peyğəmbərə həvalə edin! Bu, daha xeyirli və nəticə etibarilə daha yaxşıdır”.(1)

əsası təşkil olunaraq buyurulur ki, əgər hansısa bir məsələ barədə ixtilafa düçar olsanız, Allaha, Peyğəmbərə (s) müraciət edin və öz mübahisəli məsələlərinizi İslamdan olmayanlar yanında bəyan etməyin (açıb-ağartmayın). Ayədə “Allah” və “axirətə iman” qeydlərinin işlənməsinə diqqət etməklə, ixtilaflı məsələlərdə islami mənbə və hökmlərə müraciət etməyən müsəlmanların Allah və axirətə iman gətirmədikləri məlum olur. Diqqət edilməli digər bir məsələ ayənin əvvəlində itaət olunması vacib hesab edilən kəslərin sırasında “Ulul-əmr” sözünün nəzərə çarpmasıdır. Amma bununla yanaşı, ixtilaflı məsələlərdə müraciət olunanlar “Ulul-əmr” şəklində bildirilməmişdir. Bu mətləb yuxarıdakı ayə barədə bəyan edilən mühüm suallardandır və inşallah onun barəsində gələn bəhslərimizdə söhbət edəcəyik.

{...ذَلِکَ خَیرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِیلًا}

(Bu, daha xeyirli və nəticə etibarilə daha yaxşıdır) – Bu cümlə, həqiqətdə, əvvəlki iki cümlənin səbəbidir.

Möminlər nə üçün Allah, Peyğəmbər (s) və “Ulul-əmrə” (əmr sahiblərinə) itaət etməlidirlər? Özlərinin ixtilaf və mübahisəli məsələlərində Allah və onun Peyğəmbərindən (s) başqa, nə üçün kimisə hakim seçməməlidirlər? Çünki bu iş möminlərə aqibət və əməl baxımından daha xeyirli və yaxşıdır.

verməyimiz lazım gəlir. Həmin sual belədir:

“Ulul-əmr”ə itaət etmək, görəsən, hansısa bir şərt və qeydlərlə məhdudlaşır, yoxsa, onlara itaət etmək Allah və onun Peyğəmbərinə (s) itaət etmək kimi mütləq şəkildə vacibdirmi? Başqa bir deyimlə, “Ulul-əmr”ə itaət etmək, məkan zaman və s. baxımından müəyyən qeydlərə malikdir, yoxsa, hər bir zaman, məkan və şəraitdə zəruridirmi?

Cavab: Ayənin zahirindən “Ulul-əmr”ə itaətin mütləq olduğu və heç bir şərt və qeydlə məhdudlaşmadığı aydın olur. Başqa sözlə, bu ayədə “Ulul-əmr”ə itaət onların səhv və xətasız olması ilə qeydlənməmişdir, yəni Allah və onun Peyğəmbərinə (s) itaət mütləq şəkildə olduğu kimi, onlarla eyni səviyyədə duran “Ulul-əmr”ə itaət də mütləq şəkildə vacibdir. Deməli, “Ulul-əmr” istər-istəməz məsum olmalıdır, çünki heç bir qeyd və şərt olmadan itaətedilmə sadəcə onlara şamil ola bilər. Yəni, səhv və xəta edən hansısa bir şəxsə qeydsiz və şərtsiz itaət etmək və tabe olmaq olmaz.

Bu cəhətdən, əgər hansısa bir hakim verdiyi hökmdə xətaya düçar olar və şikayətçi tərəf də məsələnin (hökmün) yanlış olmasına yəqin edərsə, onun hökmünə əsasən, tərəflərdən birinin mənfəəti, digərinin isə məhkum edilməsini müəyyən etmək olmaz və biz bu məsələyə etiqad bəsləyirik. Hətta, mərcəyi-təqlidlərə (din alimləri) təqlid edənlərin itaət etməsi zəruri olduqda belə, əgər onlar (alimlər) xəta etmiş olsalar, onlara itaət etmək olmaz. Məsələn, mübarək Ramazan ayının otuzuncu gecəsində ayı görmək mərcəyi-təqlidə müyəssər olmasa və o, hökm versə ki, camaat Ramazan ayının otuzuncu günü də oruc tutsun, amma onun müqəllidlərindən bəzisi öz gözləri ilə otuzuncu gün Şəvval ayının olduğunu bildirən göydəki ayı görmüş olsalar, həmin alimə itaət edərək oruc tuta bilməzlər, əksinə onlar oruclarını açmalıdırlar, çünki mərcəyi-təqlid bu məsələdə səhvə yol vermişdir.

Nəticədə, təkcə məsumlara sorğu-sualsız və mütləq

səh:100

şəkildə itaət etmək caizdir və qeyri-məsumlara itaət isə caiz deyil. “Ulul-əmr”ə itaəti mütləq şəkildə Allahın vacib etdiyini nəzərə aldıqda, onların (“Ulul-əmr”in) məsum olduğu nəticəsinə gəlirik.

islami dəyərləri ayaq altında qoyan, haramları halal edən və Allahın vacib buyurduqlarını aradan aparan zalım, kafir və azğın bir şəxsin “Ulul-əmr”dən olmasına etiqad bəsləyərək ona itaət edilməsinin vacibliyini düşünürmü?!

Təəssüflər olsun ki, onların bu barədə cavabı müsbətdir və onlar Müaviyyə və oğlu Yezid kimi insanları “Ulul-əmr”dən hesab etmişlər. Kaş ki, heç bir müsəlman alimi ayəni bu cür təfsir etməyəydi!

b) Alimlərdən bəziləri yuxarıdakı əqidələri inkar edərək, “Ululəmr”

in məsum olması fikrindədirlər

“ümumiyyətlə, rəy birliyinə ehtiyac yoxdur, bizim meyarımız əksəriyyətdir, hansısa bir məsələdə İslam ümmətinin nümayəndələrinin əksəriyyəti müsbət rəy versə, “Ulul-əmr” ünvanında ona itaət etmək vacibdir” – deyilsin. Doğrudan da, “Ulul-əmr”in mənası “İslam ümmətinin nümayəndələri”dirmi?

sistemləri ilə idarə edənlər beş-on mindən ibarət səsvermə vərəqələrini əllə, yoxsa, kompyuterlə saymaq üstündə dava və mübahisə edirlər. Belə mübahisənin nə mənası var? Bir gün vaxt aparacaq iş barəsində o qədər dava və səs-küy qaldırdılar ki, bütün dünyanın qulağı kar oldu. Bu qəbildən olan məsələlər demokratiya iddiaçıları və millət öncüllərinin özlərinə və təşkilatlarına etimad etmədiklərini nişan verir. Dünya həmin seçkilərə gülərək rişxənd etməlidir. Tədqiqatçılar, xüsusən də, Amerika demokratiyasını öz əməllərinin qibləsi hesab edənlər həmin hadisələri çox diqqətlə araşdırmalıdır ki, onun əsl mahiyyəti onlar üçün aydınlaşsın. Münsifanə şəkildə deməliyik ki, “Ulul-əmr”in ayənin zahirinin əksinə olaraq “demokratiya” kimi təfsir edilməsi, həqiqətdə, Qurani-Kərimə böyük zülm və sitəm etməkdir.

Təqvanın müxtəlif mərtəbələri vardır. Bir mərtəbəsi kəbirə (böyük) günahlardan çəkinməkdir, əgər insan təsadüfən ona mürtəkib olsa belə, dərhal tövbə edir. İkinci mərtəbəsi kəbirə (böyük) günahlara yanaşı, səğirə (kiçik) günahlardan da çəkinmək və günaha düşdükdə dərhal tövbə etməkdir. Əvvəlki iki mərhələdən üstün olan üçüncü mərhələdə həm kəbirə və səğirə günhlar, həm də məkruhlardan (bəyənilməz işlərdən) çəkinilir. Təqvanın mərtəbəsi bu minvalla, daha da yüksəlir və nəhayət, günah və xətalardan amanda qalmağa səbəb olan “mütləq ismət” mərtəbəsinə yetişir. Bəzilərinin güman etdiyi kimi, ismət cəbrin (məcburiyyətin) bir növü deyil, əksinə təqvanın ən ali mərtəbəsidir.

B) Məsum olan “Ulul-əmr” – onun şərhini verdik – bütün İslam ümməti və ya İslam ümmətinin nümayəndələri, yaxud da onların (nümayəndələrin) əksəriyyəti ünvanında alimlər deyil, əksinə müəyyən və xüsusi bir şəxs olmalıdır.

C) “İsmət” mənəvi qüdrət və təqvanın ən üstün mərhələsi olduğu üçün, həmin meyarın bütün adi insanlarda olduğunu demək mümkün deyil. Məsum “Ulul-əmr” Allah, Peyğəmbər (s) və ya isməti sübuta yetmiş digər məsum tərəfindən tanıtdırılmalıdır.

Nəticədə, birincisi, “Ulul-əmr” məsum, ikincisi, müəyyən və xüsusi bir şəxs və üçüncüsü, “Ulul-əmr” və məsumun təyin edilməsi Allah tərəfindən olmalıdır.

Burada bəhsimizin ikinci qisminə – yəni, ayənin nazilolma səbəbi barədə nəql edilən rəvayətlərə diqqət etməli və bilməliyik ki, görəsən, “Ulul-əmr”in misdaq və nümunəsi müəyyən olunmuş, Allah və Peyğəmbər (s) belə bir məsumu təyin etmişdirmi?

tanıtdırılması ilə bağlı müxtəlif rəvayətlər mövcuddur və onlardan ən önəmlisi “Səqəleyn” hədisidir.

Bu hədisə uyğun olaraq, Peyğəmbəri-Əkrəm (s) mübarək ömrünün sonlarında buyurmuşdur:

إِنّی قَدْ تَرَکْتُ فِیکُمُ الثِّقْلَیْنِ م_ا إنْ تَمَسَّکْتُمْ بِهِم_ا لَنْ تَضِلُّوا بَعْدِی... کِت_ابَ اللهِ... وَعِتْرَتِی أَهْلَ بَیْتِی(1)

“Mən sizi tərk edərək aranızda iki ağır əmanət qoyuram. Kim onlardan yapışsa, məndən sonra heç vaxt doğru yoldan azmaz ... Allahın kitabı ... və itrətim (Əhli-beytim)”.

Hədisin mənası Quranın səhv və xətadan qorunmuş olması və onun sayəsində hərəkət edənlərin də səhv və günahlardan amanda qalacağıdır. Bu baxımdan, Əhli-beyt (ə) də məsum olmalıdır ki, onlardan yapışanlar da səhv və xətadan amanda qalsınlar. Yoxsa, onlar məsum olmadığı halda, onlara təvəssül edənlərin səhv və günahlardan amanda qala bilməsi mümkün deyil. Deməli, həmin rəvayətə uyğun olaraq, Əhli-beyt (ə) ismət və təharətə malik və məsumdur, eyni zamanda, {...أَطِیعُوا اللَّهَ...} – ayəsinin şərhində dediklərimizə əsasən, “Ulul-əmr” Allah tərəfindən seçilmiş məsum bir fərd olmalıdır. Beləliklə, onların bir-birinin ardınca məsum imamlar olduğu aydın olur.

əxbar”, “Əl-İstibsar”, “Əl-Kafi” və “Mən la yəhzurul-fəqih”)(1), həm də əhli-sünnənin “Sihahe sittə” kitablarında gəlmişdir. “Sihahe sittə” bunlardan ibarətdir:

1. “Səhih Buxari” – həmin altı kitab arasında ən əhəmiyyətlisidir və onun müəllifi Buxari hicri-qəməri 256-cı ildə vəfat etmişdir.

2. “Səhih Müslim” – “Səhih Buxari”dən sonra ən etibarlı kitabdır. Kitabın müəllifi Müslim ibn Hicar hicri-qəməri 261-ci ildə vəfat etmişdir. Bu iki kitabı “Səhiheyn” və müəlliflərini də “Şeyxeyn” adlandırırlar.

3. “Sünəne İbn Davud” – İbn Davudun. vəfat etdiyi il hicri-qəməri 275-ci ildir.

4. “Sünəne Tirmizi” – Tirmizi hicri-qəməri 279-cu ildə vəfat etmişdir.

5. “Sünəne Nəsai” – Nəsai hicri-qəməri 303-cü ildə vəfat etmişdir.

6. “Sünəne İbn Mace” – İbn Macenin vəfat etdiyi il 273-cü hicri-qəməri ilidir.

Əhli-sünnə nəzərində yuxarıdakı altı kitabın rəvayətlərinin hamısı mötəbərdir və həmin rəvayətlər təkcə bu kitablarla məhdudlaşmır. Hakim adlı bir şəxs “Müstədrəkus-səhihəyn” kitabını yazaraq “Səhih Müslim” və “Səhih Buxari”də olmayan mötəbər hədisləri orada toplamışdır.(2)

səh:107

Bu kitabın müəllifi deyir: “Mənim “Müstədrəkus-səhihəyn” kitabında topladığım bütün rəvayətlər Buxari və Müslimin meyarlarına uyğundur”.

“Səqəleyn” hədisi yeddilik təşkil edən yuxarıdakı kitabların üçündə, yəni “Səhih Müslim”, “Sünəne Tirmizi”(1) və “Müstədrəkus-səhihəyn”də(2) qeyd edilmişdir. “Səhih Müslim”də gələn rəvayətə diqqət edin:

“Yezid ibn Həyyan deyir: “Hüseyn ibn Səbrə və Ömər ibn Müslimlə birlikdə Peyğəmbərin (s) məşhur səhabələrindən olan Zeyd ibn Ərqəmin yanına getdik. Onun yanında əyləşdiyimiz zaman, Hüseyn ona dedi ki, ey Zeyd ibn Ərqəm, sən böyük bir iftixara maliksən, belə ki, Peyğəmbəri (s) çox ziyarət etmiş, ondan hədislər eşitmiş, o həzrətin kənarında döyüşmüş və onun arxasında namaz qılmısan. Həqiqətən də, bu, böyük fəxrdir. İndi Peyğəmbərdən (s) eşitdiyin hansısa bir hədisi bizə nəql et”. Zeyd ibn Ərqəm dedi: “Mənim yaşım artmış və qocalıq səbəbi ilə Peyğəmbərdən (s) eşitdiklərimin bəzisini unutmuşam. Sonra o, aşağıdakı hədisi bizə nəql etdi: “Bir gün Peyğəmbər (s) Qədir-Xum səhrasında sözə başlayaraq Allaha həmd və səna dedi və camaata moizə etdikdən sonra buyurdu:

أَیُّهَا النّ_اسُ! فَإِنَّما أَنَا بَشَرٌ یُوشَکُ أَنْ یَأْتِیَ رَسُولُ رَبّی فَأُجِیبَ وَأَنَا ت_ارِکٌ فِیکُمْ ثِقْلَیْنِ أَوَّلُهُما کِت_ابُ اللهِ فِیهِ الْهُدی وَالنُّورُ فَخُذُوا بِکِت_ابِ اللهِ وَاسْتَمْسِکُوا بِه فَحَثَّ عَلی کِتابِ اللهِ وَرَغَّبَ فِیهِ» ثُمَّ قالَ: «وَأَهْلُ بَیْتی اُذَکِّرُکُمُ اللهَ فِی أَهْل ِبَیْتِی... .

“Ey camaat! Mən də sizin kimi bir insanam və tezliklə Allahın dəvətini qəbul edəcəyəm (vəfat edəcəyəm). Mən sizin

səh:108

aranızda iki qiymətli və ağır əmanət qoyuram. Onlardan birincisi, nur və hidayət olan Allahın kitabıdır. Onu qəbul edin və ondan möhkəm yapışın”. Zeyd ardınca əlavə edir: “Peyğəmbər (s) Allahın kitabı barəsində camaatı təşviq edəndən sonra buyurdu: “İkincisi isə, mənim Əhli-beytimdir ki, onları sizə əmanət qoyuram. Sonra üç dəfə “Əhli-beytimlə rəftarınızda Allahı nəzərdə tutmağınızı sizə xatırladıram”(1) – dedi””.

Yuxarıdakı üç kitabdan əlavə, xatırlatdığımız rəvayət “Xəsaisun-Nəsai” adlı kitabda qeyd edilmişdir.(2) Təəccüblü burasındadır ki, İbn Həcər həddən artıq təəssübkeş biri olmasına və şiənin əleyhinə “Əs-Səvaiqul-mühərrəqə” adlı bir kitab yazmasına baxmayaraq, o da öz kitabında həmin rəvayəti qələmə almışdır.(3)

Yolundan azmış vəhhabi firqəsinin əsasını qoyan İbn Teymiyyənin də “Minhacus-sünnə” adlı kitabında “Səqəleyn” hədisini nəql etməsi də çox maraqlıdır.(4)

Beləliklə, yüksək əhəmiyyətə malik və dərin mənalı “Səqəleyn” hədisinin əhli-sünnə və şiə mənbələrində qeyd edilən mütəvatir hədis olduğu anlaşılır.(5)

Bu mətləb “Səqəleyn” hədisinin həddən artıq əhəmiyyət və xüsusiyyətlərə malik olduğunu nişan verir. Mərhum imam Xomeyni (r.ə) özünün tarixi vəsiyyətnaməsini həmin hədislə başlamışdır, çünki o, söz sərrafıdır və bu hədisin tutarlı bir hədis olduğunu və onun barəsində şəkk-şübhə

səh:109

edilməyəcəyini yaxşı bilirdi.

“Səqəleyn” hədisi vasitəsi ilə “Ulul-əmr”in məsum və tahir, həmçinin, öz zamanılarında onların hər birinə itaət edilməsi vacib olan və bu baxımdan (itaət) heç bir qeyd və şərtə ehtiyac duyulmayan imamlar olduğu məlumdur.

“Səqəleyn” hədisindən əlavə, ayənin nazilolma səbəbi barədə nəql edilən digər xüsusi rəvayətlər də mövcuddur. Burada onların iki nümaunəsinə işarə etməklə kifayətlənirik:

1. Şeyx Süleyman Hənəfi Qunduzi “Yənabiul-məvəddəh” əsərinin 116-cı səhifəsində belə yazır:

“Bir nəfər imam Əli ibn Əbutalibdən (ə) soruşdu: “İnsanı doğru yoldan yayındıran və azğınlardan olmasına səbəb olan ən aşağı bir məsələ nədir?” Həzrət cavabında buyurdu: “Allahın höccətini görməzdən gələrək ona itaət etməməkdir. Hər kəs Allahın höccətinə itaət etməsə, azğındır”. Həmin şəxs yenidən soruşdu ki, bir qədər artıq izah verərək Allah höcətinin kim olduğunu bildirin? Həzrət Əli (ə) ona cavabında həmin şəxslərin “Nisa” surəsinin 59-cu ayəsində “Ulul-əmr” kimi tanıtdırılanlar olduğunu söylədi. Sual verən bir daha “Ulul-əmr”in kim olduğunu soruşdu. İmam cavabında dedi ki, həmin şəxs barəsində Peyğəmbər (s) dəfələrlə belə buyurmuşdur:

إِنّی تَرَکْتُ فِیکُمْ أَمْرَیْنِ لَنْ تَضِلّوا بَعْدِی إِنْ تَمَسَّکْتُمْ بِهِم_ا کِت_ابَ اللهِ عَزَّوَجَلَّ وَعِتْرَتِی أَهْلَ بَیْتی

“Yəni, höccət bu hədisdə barəsində buyurulan kəslərdir. “Ulul-əmr” həmin hədisdə bəyan edilən kəsdir”.

Bu rəvayətdə “Səqəleyn” hədisi ilə “Ulul-əmr”in irtibatı aşkar və aydın şəkildə bəyan edilmişdir.

2. Əbu Bəkr Mömin Şirazi İbn Abbasdan belə nəql edir:

“Peyğəmbəri-Əkrəm (s) “Təbuk” döyüşünə yola düşdüyü zaman, həzrət Əlini (ə) Mədinədə öz yerində saxlamaq və digər müsəlmanlarla döyüş meydanına getmək qərarına

səh:110

gəlir.(1) Həzrət Əli (ə) (Peyğəmbərin (s) bu işinin fəlsəfəsini bildiyi halda, münafiqlərin hadisələri mənfi şəkildə təbliğ etməməsi üçün) Peyğəmbərə (s) “nə üçün məni Mədinədə qadın və uşaqlarla qoyur və digər müsəlmanlarla döyüşə gedərək bu fəzilətdən məhrum olmağımı istəyirsiniz?” – deyir. Peyğəmbər (s) cavabında buyurur:

أَم_ا تَرْضی أَنْ تَکُونَ مِنِّی بِمَنْزَلَةِ ه_ارُونَ مِنْ مُوسی، حِینَ ق_الَ: اُخْلُفْنِی فی قَوْمِی وَأَصْلِحْ، فَق_الَ عَزَّ وَجَلَّ وَاُولُوا الاَْمْرِ مِنْکُمْ

Sənin mənə olan nisbətinin Harunun (ə) Musaya (ə) olan mənziləti kimi olmasını istəmirsənmi? O, Tur dağına yola düşmək istəyən zaman (qövmü arasında ixtilaf yaranacağından qorxurdu və belə də oldu və Samirinin buzovu məsələsi meydana çıxdı. Bu cəhətdən) qardaşı Haruna (ə) dedi ki, sən mən qayıdana qədər yerimə qövmüm arasında canişinim ol. Allah da bu barədə buyurur ki”,(2) {...وَأُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ...}.

Yəni, sən “Ulul-əmr”sən və bu iş sənə məxsusdur. Beləliklə, rəvayətləri nəzərə almadıqda, ayədəki “Ulul-əmr”in Allah tərəfindən təyin edilmiş məsum və müəyyən bir şəxsə dəlalət etməsi nəticəsinə gəlirik. Rəvayətlərin sayəsində də Allah tərəfindən təyin edilmiş məsum və müəyyən bir şəxsin şiənin on iki imamı, yəni Əli (ə) və onun on bir övladının olmasını anlayırıq.

verilmişdir ki, onlardan ən əsas və mühümü üç ədəddir. Həmin suallara və onların cavablarına diqqət edin:

Birinci sual: Şiənin etiqad bəslədiyi kimi, əgər “Ulul-əmr”də məqsəd həzrət Əlidirsə (ə), onda, nə üçün Peyğəmbər (s) zamanında ona itaət vacib deyildi, halbuki, ayədə “Ulul-əmr”ə itaət Allah və onun Peyğəmbərinə (s) itaət kimi vacib hesab edilmişdir? Başqa sözlə, Əli (ə) Peyğəmbər (s) zamanında müsəlmanların itaət etməsi vacib olan şəxs deyil, onun özü itaət edən idi. Nəticədə, ayənin yuxarıdakı kimi təfsir edilməsi “Ulul-əmr”ə itaətin vacibliyi ilə uyğun gəlmir.

Cavab: Bu irada iki şəkildə cavab vermək mümkündür:

A) Əvvəlcə, “Rəsul” və “Ulul-əmr” sözlərinə diqqət edək. Əgər bu iki sözün fərqini anlaya bilsək, onda, yuxarıdakı sualın cavabı da aydın olacaq. “Rəsul” – Allah tərəfindən dinin təbliği, ilahi hökmlərin çatdırılması və camaatın qorxudulması (qiyamətlə) üçün göndərilən şəxsdir. Yəni, o, nübuvvətdən əlavə, əhkam və dinin təbliği və camaata xəbərdarlıq etmək və onları çəkindirmək vəzifəsinə də malikdir və daha sadə və anlaşıqlı dillə desək, “Rəsul” əhkamın bəyanı və onun təbliği ilə vəzifəlidir.

Amma “Ulul-əmr” – qanun təyin etmək vəzifəsinə malik deyil, əksinə onlar mövcud olan həmin qanunları qorumaq və işə salmaqla vəzifələndirilmişlər. Sadə və aydın bir cümlə ilə Peyğəmbərin (s) “qanun təyinedicisi” və “Ulul-əmr”in isə “qanun icraçısı”na bənzdiyini deyə bilərik. Verdiyimiz izaha əsasən, Peyğəmbərin (s) özünün həmin zamanda “qanunu təyinedən” olduğu aydın olur. Eyni zamanda, qanunun mühafizəçi və icraçısı da, şəxsən, o həzrətin özü idi.

Nəticədə, Quranda həzrət İbrahim (ə) barədə onun Ulul-əzm Peyğəmbər olması və imam təyin edildiyini bildiyimiz kimi, İslam Peyğəmbəri (s) də həyatda olduğu zamanda o həzrətin özü həm “Rəsul” idi, həm də “Ulul-əmr”. Yəni, qanunu təyin etməkdən əlavə, həm də onun icraçısı idi. Risalət məqamı qanunun təyin edilməsi, imamət məqamı və

səh:112

“Ulul-əmr” isə qanunun icra edilməsi üçündür və Peyğəmbər (s) həyatda olduğu müddətdə həm “Rəsul” idi, həm də “Ulul-əmr”, amma o həzrətin vəfatından sonra Allah və Peyğəmbər (s) tərəfindən təyin edilmiş məsum şəxs “Ulul-əmr”dir və o, həzrət Əli (ə) və ondan sonra bir-birinin ardınca gələn imamlardan başqası deyil, çünki onlardan başqa, digər şəxslər üçün bu məqamın təyin edildiyi iddia edilməyib. Beləliklə, rəvayətlərdən də aydın olduğu kimi, həzrət Əli (ə) barəsində “Ulul-əmr”ə itaətin vacibliyi Peyğəmbərin (s) vəfatından qabaq gerçəkləşmir, həmçinin, bu məsələ həzrət Əlinin (ə) övladları barəsində də keçərlidir.

B) İkinci cavabımız budur ki, həzrət Əli (ə) də Peyğəmbər (s) həyatda olduğu zamanlarda bir müddət “Ulul-əmr” funksiyasını daşımışdır. Misal olaraq, Peyğəmbərin (s) “Təbuk” döyüşünə gedərkən o həzrəti Mədinədə öz yerinə çanişin təyin etməsini göstərmək olar. Bu mətləbin daha da aydın olması üçün “Təbuk” döyüşü barədə müxtəsər bir izaha ehtiyac vardır:

məqsədlə qırx min nəfərlik və tamamən hazırlıqlı vəziyyətdə olan bir orduyla Hicaza tərəf hərəkət etməyə başladılar.

Bu xəbər müsəlmanlar və şəxsən, Peyğəmbərə yetişdi. Peyğəmbəri-Əkrəm (s) müsəlmanları Mədinədə qalaraq düşmənin onlara həmlə etməsini gözləmələrini deyil, əksinə düşməni qarşılamağa dəvət edərək təşviq etdi. Bu özü ən yaxşı döyüş taktikası idi, çünki döyüşdə müdafiə və gözləmə taktikası həmisə məqbul deyil, əksinə düşmənin hücumu müqabilində hücum etmək lazımdır.

Həqiqətdə, “Təbuk” döyüşü münasib bir zamanda baş verməmişdi. Bir tərəfdən Ərəbistan yarımadasının yandırıcı və qızmar istisi, digər tərəfdən də müsəlmanların keçən ildən qalan ərzaq ehtiyyatının bitməsi və yeni ərzaq tədarükünün görülməməsi, həmçinin, Mədinə ilə “Təbuk” döyüşü olan ərazi arasında həddən artıq fasilənin olması müsəlmanların ora qədər piyada getməsinə səbəb olaraq vəziyyəti çətinləşdirirdi. Çünki müsəlmanlardan on nəfərdən birinin minik vasitəsi (at, dəvə) vardı və onlar növbə ilə ona minməli olacaqdılar. Nəticədə, döyüşə hazır olmaq və ərzaq tədarükünün görülməsi əmri verildi. Amma anbarlarda olan ərzaq müəyyən miqdarda qurumuş və xarab olmuş xurmalardan başqa, bir şey deyildi.

Müsəlmanların otuz minlik qoşunu Peyğəmbərin (s) başçılığı ilə Təbuk meydanına tərəf yola düşdü. Aclıq və susuzluq İslam qoşununa əziyyət verərək onları taqətdən salmış və hətta, əsgərlərdən bəzilərinin piyada yol

səh:114

getməkdən ayaqları şişmişdi. Amma buna baxmayaraq, onlar yollarına davam edirdi. İslam qoşunu döyüşə getmək və qayıtmaqda o qədər əziyyət və çətinliklərə düçar oldu ki, onlara “Ceyşul-usrəh” (çətinlik qoşunu) adı verdilər.(1) Rum (Roma) qoşunu İslam ordusunun bu qədər məsafəni piyada və ən az minik vasitəsinə malik olduqları halda və otuz min nəfərlik qoşunla onlarla döyüşmək üçün gəldiyindən xəbər tutduqda, geri çəkilmək qərarına gəldi. Rum sərkərdəsi geri çəkilmək əmri verdi. Müsəlmanlar Təbuk çölünə yetişdikdə, düşmənin geri çəkildiyini bildi və bu müvəffəqiyyətə görə Allaha şükr etdilər. Peyğəmbər (s) müsəlmanlarla geri qayıtmaq və ya Rum qoşununu təqib edərək Şamatda onlarla döyüşməklə bağlı məşvərət etdi. Nəticədə, geri qayıtmaq qərarına gəldilər. İslam həmin zamanlarda gənc idi və ölkələrin fəth edilməsi ilə əlaqədar kifayət qədər təcrübəyə malik deyildi və onlar bu şəkildə addım atmaqla yenicə çiçəklənən İslama təhlükə yarada bilərdilər.

Verdiyimiz şərhə diqqət etməklə, “Təbuk” döyüşünün müxtəlif cəhətlərdən – xüsusən, Mədinə ilə Təbuk arasındakı məsafənin həddən artıq çoxluğu və bütün müsəlmanların iştirak edə bilməməsi – Peyğəmbər (s) zamanında baş vermiş bütün döyüşlərdən fərqli olduğunu və o həzrətə qarşı terror aktının həyata keçirilməsi, eyni zamanda, Mədinədəki münafiqlərin şəhərdən xaricdəki münafiqlərlə əlbir olaraq üsyan qaldırması ehtimalının olmasını anlayırıq.

Bu səbəbdən, İslam Peyğəmbərinin (s) yerinə o həzrət Mədinədə olmadığı zaman müsəlmanlardan ən güclü şəxsin İslamın paytaxtı olan Mədinəni münafiqlərin ehtimal edilən təhlükəsindən qoruması üçün təyin edilməsi

səh:115

zəruri idi və həmin şəxs Əlidən (ə) başqası ola bilməzdi. Beləliklə, Peyğəmbər (s) həzrət Əlini (ə) öz yerinə çanişin təyin edir və Əbu Bəkr Mömin Şirazinin də nəql etdiyi rəvayətə uyğun olaraq onu “Ulul-əmr” adlandırır.

Nəticədə, həzrət Əlinin (ə), hətta, Peyğəmbər (s) zamanında müvəqqəti olsa belə, “Ulul-əmr” və ona itaət edilməsinin Mədinə müsəlmanlarına Allah və onun Peyğəmbərinə (s) iataətin vacibliyi kimi zəruri olduğunu başa düşürük. Beləliklə, itaətlə bağlı tutulan irad verilən iki cavabla aydın oldu.

İkinci sual: “Ulul-əmr” cəm şəkildədir və həzrət Əli (ə) bir nəfərdən artıq deyil, görəsən, ayədəki “Ulul-əmr”də məqsəd təkcə Əli ibn Əbutalibdirmi (ə)?

Cavab: “Ulul-əmr” in cəm olmasına baxmayaraq, onda məqsəd təkcə həzrət Əli (ə) deyil, əksinə şiənin bütün on iki imamıdır. Misal olaraq, deyə bilərik ki, “Səqəleyn” hədisindəki عِتْرَتِی أَهْلَ بَیْتی (itrəti əhlə-bəyti) sözü təkcə həzrət Əliyə (ə) şamil olmadığı kimi, bütün məsum imamlara (ə) məxsusdur. Sözümüzə dəlil olaraq “Yənabiul-məvəddəh” əsərində geniş şərhllə verdiyimiz rəvayəti göstərə bilərik. Bu rəvayətdə “Ulul-əmr” “Səqəleyn” hədisində gələnlərə uyğun olaraq təfsir edilmişdir və عِتْرَتِی أَهْلَ بَیْتی sözünün bütün məsum imamlar (ə) olduğunu söyləmişdik. Nəticədə, “Ulul-əmr”dəki məqsədin şiənin bütün on iki imamı olduğu və onların imam olduqları zamanlarda hər birinə itaətin qeydsiz və şərtsiz hamıya vacibliyi anlaşılır.

Üçüncü sual: Nə üçün “Ulul-əmr” müsəlmanların ixtilaflarının həll edilməsində müraciət edilməli olan mənbəni göstərən ayənin altınada təkrar olaraq gəlməmiş və o da həmin mənbələrdən biri ünvanında qeyd edilməmişdir?

Cavab: Birincisi, bu irad təkcə şiəyə aid deyil, əksinə əhli-sünnə də ona cavab verməlidir, çünki onlar “Ulul-əmr”i hansı mənaya təfsir etsələr, bu problemlə üzləşməli olacaqlar. İkincisi, “Ulul-əmr”in ayənin son hissəsində təkrar olaraq

səh:116

gəlməməsi səbəbinin “Rəsul” və “Ulul-əmr” sözlərinin fərqi ilə bağlı verdiyimiz izahda bildirmişdik. Demişdik ki, “Rəsul” əhkamı bəyan və qanunu təyin edən şəxs, “Ulul-əmr” isə qanunu icra edəndir. Aydın məsələdir ki, əgər kimsə ilahi hökmlərdən hansısa biri ilə bağlı şəkkə düşərsə, qanun icraçısının deyil, qanunvericinin ardınca getməlidir. Deməli, ayədə təkrara yol verilməməsi onun üçün naqislik hesab olunmur, əksinə Quranın fəsahət və bəlağətini nişan verir.

Diqqət ediləsi məsələ bütün məsum imamların (ə) İslam qanunlarının icraçısı olmasıdır və onlar hansısa bir islami hökmü bəyan edirdilərsə, onu Peyğəmbərdən (s) öyrənmişdilər (əldə etmişdilər).

“Camiu əhadisuş-şiə” kitabının birinci cildi səhifə yüz səksən üçdə “bütün hidayətçi imamların (ə) əhkamla bağlı rəvayətləri Peyğəmbərdən (ə) əldə etdiklərini” bildirən bir rəvayət mövcuddur. Beləliklə, “Ulul-əmr”in qanunverici deyil, qanun icraçısı olması səbəbilə ayənin son hissəsində təkararlanmadığı nəticəsinə çatırıq.

özlərində heç bir sıxıntı və narahatlıq duymayıb tamamilə təslim olmayınca, iman gətirməzlər”. Bu ayə insanın ilahi hökmlər müqabilində hansı miqdarda təslim olduğunu müəyyən etmək üçün ən yaxşı və dəqiq meyardır.

Bu ayəyə uyğun olaraq, həqiqi müsəlmanlar Peyğəmbərin (s) onların ixtalıfı barədə hökm verdiyində onların zərərinə olsa belə, narazı olmazlar, əksinə onlar təslim (rizayət) məqamının elə bir dərəcəsinə yetişmişlər ki, qəlblərinin dərinliyində də narazı və narahat olmazlar, yəni əməl, rəftar və qəlblərində də Allaha təslim olarlar. Əgər islami hökmlərdən birinə qəlbinin dərinliyində narahat və narazı olsa, deməli, hələ həqiqi şəkildə Allaha təslim olmamışdır. Müsəlmanlar Allahın onlar üçün bəyəndiyini qəbul etməlidirlər, nəinki, nəfslərinin istədiklərini.

Həzrət Əli (ə) hədislərinin birində deyir:

لاَنْسُبَنَّ الاِْسْلامَ نِسْبَةً لَمْ یَنْسُبْه_ا أَحَدٌ قَبْلی: الاْسْلامُ هُوَ التَّسْلِیمُ، وَالتَّسْلِیمُ هُوَ الْیَقینُ، وَالْیقینُ هُوَ التَّصْدِیقُ، وَالتَّصْدِیقُ هُوَ الاِْقرارُ، وَالاْقرارُ هُوَ اْلأَداءُ، وَالاَْداءُ هُوَ الْعَمَلُ.(1)

“Mən İslamı sizin üçün elə izah edəcəyəm ki, məndən əvvəl heç kəs belə izah etməmişdir. İslam Allahın əmrləri müqabilində sorğu-sualsız və mütləq şəkildə (bütün vücudu ilə) təslim olmaqdır. Təslim yəqindən ibarətdir (çünki insan bir məsələyə yəqin etmədikcə, ona mütləq şəkildə təslim ola bilməz, deməli, təslim yəqindən yaranır) və yəqin elm və təsdiqdən doğur (elm olmadıqca, yəqin hasil olmaz). İqrar olmadıqca elm və təsdiqin dəyəri yoxdur (yəni, qəlbdə olan elm yayılmadıqca, qiymətə minməz) və iqrar məsuliyyət hissidir (iqrar və elmin yayılması məsuliyyət hissi ilə yanaşı olmalıdır). Məsuliyyət hissi də əməl etməkdir (əgər məsuliyyət hissi əməlsiz olarasa, onun heç bir mənası yoxdur)”

Bu gözəl rəvayətə uyğun olaraq, İslam insanın qəlbində yaranır, daha sonra coşaraq müxtəlif mərhələləri keçir və

səh:118

nəhayət, əməl mərhələsinə yetişir. Yəni, İslam qəlbi etiqad olmadan, təkcə əməl və ibadətlə kifayətlənmir. Eləcə də, etiqadlar əməli vəzifələri yerinə yetirmədən və ibadətsiz kifayət deyil. İslam etiqad və əməllər məcmusundan ibarətdir və onların hər ikisinə ehtiyaclıdır.

2. “Əmr” kəlməsi müsbət mənalıdır və bu sözdə qüdrət və qüvvət yerləşdirilmişdir. Bu söz “Ulul-əmr”in camaatdan xahiş və təmənna etməsi deyil, onların qüdrət, qüvvət və hakimiyyət mövqeyindən çıxış etməsindən söhbət açır. Həmin məna “əmr be məruf”da (yaxşı işlərə dəvət) da mövcuddur.

“Əmr be məruf” qüdrət mövqeyindən çıxış etməlidir. Amma diqqət edilməlidir ki, qüdrətli olmaq mövqeyindən çıxış etməyin mülayim rəftar və anlaşma ilə heç bir ziddiyyəti yoxdur. İmam Həsənlə (ə) bağlı bir hadisə dediyimiz mətləbə ən yaxşı şahiddir. Həmin hadisəyə diqqət edin: “Şamda Müaviyyənin həzrət Əli (ə) və onun xanədanına qarşı zəhərli təbliğatı özünün zirvə nöqtəsinə çatmışdı. Məktəblərdən, cümə namazlarından tutmuş məscidlərə qədər hamı həzrət Əli (ə) barəsində xoşagəlməz sözlər danışır və onu pis xatirələrlə yad edirdilər. Bu təbliğat nəticəsində o həzrətə qarşı hamıda kin və nifrət meydana gəlmişdi. Həmin zamanlarda Mədinəyə Şam şəhərindən olan bir nəfər qərib gəlir. O, Mədinədə bir dəstə camaatla hərəkən edən şəxsi müşahidə edir və bir nəfərdən soruşur ki, həmin şəxs kimdir? Cavab verirlər ki, Həsən ibn Əli ibn Əbutalibdir (ə). şamlı şəxs o həzrətin Əlinin (ə) övladlarından olduğunu bildikdə, ağzını Allah yolunda qoyaraq ona olmazın sözlər deyərək hörmətsizlik etdi. İmam Həsən (ə) onun dediklərinə qulaq asdı. Şamlının sözləri bitdikdə, (səhabələrə işarə edərək onu ədəbləndirmək və hətta, qətlə yetirmək imkanı olmasına baxmayaraq, onu bağışladı və) ona dedi: “Sənin geyimindən məlum olur ki, mədinəli deyilsən, bu şəhərdə müsafirsən (qərib) və qalmağa bir yerin yoxdur. Gəl bizə gedək və bizim qonağımız ol. Bizim qapımız qəriblərin üzünə açıqdır, səni yaxşı qarşılayar, borcun varsa

səh:119

onu ödəyər, düşmənin səni təqib edirsə, səni müdafiə edərik və bağışlanmağı da tələb etsən, günahlarından keçərik”. Qəzəb və əsəbindən qaynar kürəyə bənzəyən şamlı imam Həsənin (ə) bu cür ilahi rəftar və əməli müqabilində qəzəb və hirsi soyudu, sanki yerində donub qaldı və elə bil onun üstünə soyuq su səpdilər. Bəlkə də, o, öz-özünə fikirləşdi ki, ilahi, bu qüdrətli şəxs mənim sözlərim müqabilində məni cəzalandıra bilərdi, amma bunu etmədi. O, necə də əzəmətli bir şəxsdir! Şamlı dedi: “Ey Peyğəmbərin (s) nəvəsi! Sizi birinci dəfə gördüyümdə, Şamdakı zəhərli təbliğatların təsirilə mənim gözümdə camaatın ən pisi idiniz. Amma indi mənim gözlədiyimin əksinə, bu cür rəftar etməklə mənim nəzərimdə dünyanın ən yaxşı insanısınız”.(1)

Əziz oxucular! Yer üzündəki ən yaxşı camaatla ən pis camaat arasındakı fasilə həddən artıqdır. Amma imam Həsən Müctəba (ə) özünün düzgün və yerində olan “əmr be mərufu” ilə həmin uzun fasiləni aradan qaldırmışdır.

Biz də bu məsələlərdən dərs almalı və bilməliyik ki, bizim müxaliflərimiz iki dəstədir:

1. Xatakarlar (günahkarlar) və əks-təbliğat nəticəsində qeyri-münasib və xoşagəlməz rəftarlar edənlər. Bu dəstə ilə imam Həsənin (ə) şamlıyla rəftar etdiyi kimi rəftar etməli və onları doğru yola hidayət etməliyik. Həmin şamlı şəxs günahkarlardan idi və imamın rəftarı ilə hidayət oldu.

2. Fəsad törədənlər, yəni bilərəkdən və elmləri olduğu halda, qəsdən müxalifət və düşmənçilik edənlər. Bu yerdə anlaşıqlı və mülayim rəftar mənasızdır. Belə hallarda qətiyyətli və kəskin rəftar etmək lazımdır. Bu iki dəstəni bir-birindən ayırıb seçə bilmək zəruri, dəqiq və incə bir məsələdir.

İlahi! Bizə bütün əmr və göstərişlərin müqabilində tamamilə təslim ola bilmək tofiqi əta et. Bizi vacibat və müqəddəs əməllərdən olan “əmr be məruf” və “nəhy əz

səh:120

münkər” kimi əməlləri İslamın buyurduğu kimi yerinə yetirə bilməkdə müvəffəq et.

Rəhim” sözləri ilə başlanmamışdır.

“Tövbə” adlandırılmasının səbəbi isə surənin bir çox ayələrində insanların tövbə etmək və Allaha tərəf qayıtmağa dəvət edilməsinin bəyan edilməsidir. Surədə düşmənlər və bütpərəstlərdən uzaqlıq və onlarla döyüşməyə əmr edilməsi ilə yanaşı, onun əksər ayələrində geniş şəkildə tövbəyə dəvət bəyan olunmuşdur. Belə ki, düşmən və müşriklərlə müharibənin elan edilməsindən sonra, beşinci ayənin sonunda(1) oxuyuruq:

{...فَإِنْ تَابُوا وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّکَاةَ فَخَلُّوا سَبِیلَهُمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ}

“Beləliklə, əgər tövbə etsələr, namaz qılsalar və zəkat versələr yollarını açın ki, həqiqətən, Allah çox bağışlayan və mehribandır”.

Yəni, müşrik və kafirlərin müsəlmanlar əleyhinə çoxlu sayda fəaliyyət göstərmsinə və müxtəlif cinayətlərə mürtəkib olmalarına baxmayaraq, əgər tövbə edib İslamın hökmlərinə tabe olsalar, onların tövbəsini qəbul edin (onları bağışlayın). Bu surə üçün iki müxtəlif və mütəzad (bir-birinə zidd) adların verilməsi döyüşlə bağlı ayələrin arasında çoxlu sayda tövbə ayələrinin də olmasıdır və sanki məsələni belə bəyan etməklə, İslamda günahkarların Allaha tərəf qayıtması üçün qapıların bağlanmadığı bildirilir, hətta, döyüş və onun oxşarı kimi hallar olsa da belə. İslamın heç kimdən intiqam almaq fikri yoxdur, əksinə İslamın döyüşlərdə də hədəfi camaatı islah etməkdir. Bu baxımdan, İslam düşmənləri döyüş zamanı tövbə etsələr və əməldə də bunu nişan versələr, İslam onlarla döyüşməkdən əl çəkər və onları himayə edər. Başqa sözlə, surədəki ayələrin tərkibi və ona iki adın verilməsindən aşağıdakı mühüm bir tərbiyəvi mətləbi anlamış oluruq: “Təlim-tərbiyə məsələlərində həm anlayış

səh:122

göstərmək, həm də sərt davranmaq – bunların hər ikisi lazımdır. Əgər hər yerdə sərtlikdən istifadə olunarsa, insanlar pərakəndə olar və İslamdan qaçar. Həmçinin, bütün hallarda mülayimlik göstərilsə, səhv və xəta edənlər bundan sui-istifadə edərək öz çirkin işlərini cəsarətlə davam etdirərlər. Amma həmin iki məsələnin yerində istifadə edilməsi bu problemi ortadan qaldırır. Bu baxımdan, mülayimlik və sərtlik, cəza və tövbə – onların hər ikisi zəruridir”.

B) “Tövbə” surəsinin ayələrinin nazil olduğu zaman: “Tövbə” surəsinin ilkin ayələri hicrətin doqquzuncu ilində, yəni Peyğəmbərin (s) vəfatından bir il əvvəl nazil edilmişdir. Təfsirçilərin yazdıqlarına əsasən, Peyğəmbər (s) maraqlı bir macərayla(1) əlaqədar həzrət Əlini (ə) əzəmətli həcc mərasimində müsəlmanlara dörd mətləbi elan etməsi üçün vəzifələndirdi:

1. Hicrətin doqquzuncu ilindən sonra heç kəsin lüt və çılpaq şəkildə Kəbəni təfav etməyə ixtiyarı yoxdur.

Sual: Doğrudan da, həmin zamana qədər Kəbəni çılpaq halda təvaf edirdilərmi və buna səbəb nə idi?!

Cavab: Bəli, kişi və qadınların bəzisi anadangəlmə lüt halda Kəbəni təfav edirdilər. Çünki müşrik və bütpərəstlərin xürafat olan etiqadına görə, Kəbəni paltarda təvaf edən şəxs təvaf başa çatdıqdan sonra öz libasını sədəqə verməli idi. Bu cəhətdən, birdən artıq paltarı olmayanlar geyinmək üçün paltar icarə edir və bu şəkildə təvaf edirdilər ki, həmin hökm onlara

səh:123

şamil olmasın. Libas kirayə edə bilməyən kəslər isə tamamilə lüt və çılpaq halda təvaf etmək məcburiyyətində idilər, yoxsa, onlar öz libaslarını təvafdan sonra fəqirə verməli idilər.

2. Müşrik və bütpərəstlər bundan sonra Kəbəni təvaf etmək haqqına malik deyillər.

Sual: Bəyəm, İslam azad məzhəbli olanları qəbul etmirmi? Əgər qəbul edirsə, onda, nə üçün digər məzhəblilərin təvaf etməsinə mane olur?

Cavab: Məzhəb və din azadlığı doğrudur. Amma bütpərəstlik din və məzhəb hesab edilmir, əksinə cürbəcür xürafat və əsassız əqidələrin qarışığıdır.

3. Müsəlmanlar müşriklərlə imzaladıqları sazişə təyin edilmiş müddətin sonuna qədər vafa edəcəklər, amma müddət bitdikdən sonra onlar arasında heç bir müqavilə yoxdur və o, bir daha yenilənməyəcək.

4. Müsəlmanlarla heç bir müqavilə və sazişə malik olmayan müşrik və bütpərəstlər dörd ay müddətində öz etiqad və əqidələrini islah etməli və bütpərəstlikdən əl çəkməlidirlər, əks təqdirdə, müsəlmanlar onlarla döyüşəcəkdir.

Hər halda, “Tövbə” surəsinin ilkin ayələri – onun məzmununa işarə etdik – hicrətin doqquzuncu ilinin sonlarında nazil olmuşdur və böyük ehtimalla surənin ardı və bəhs etdiyimiz ayə hicrətin onuncu ili, yəni Peyğəmbərin (s) ömrünün axırında nazil edilmişdir. Nəticədə, “Sadiqin” ayəsi Peyğəmbərin mübarək ömrünün sonlarında nazil olaraq Əli ibn Əbutalibin (ə) “vilayət”, “imamət” və “xilafət”inə zəminə yaratmaq rolunu oynayır.

Birincisi, müsəlmanlar ən üstün sərmayə hesab edilən ilahi təqvaya sahib olmalıdırlar. Təqva Allaha yaxınlıq dərəcəsinin meyarıdır, insan nə qədər yüksək təqvaya malik olarsa, Allaha bi o qədər yaxınlaşmış və az təqvaya sahib olarsa, bir o qədər Allahdan uzaqlaşmış olar.

“Hucurat” surəsinin 13-cü ayəsində deyilir:

{یا أَیهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاکُمْ مِنْ ذَکَرٍ وَأُنْثَی وَجَعَلْنَاکُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاکُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ خَبِیرٌ}

“Ey insanlar! Biz sizi bir kişi və bir qadından (Adəm və Həvvadan) yaratdıq. Sonra bir-birinizi tanıyasınız (kimliyinizi biləsiniz) deyə, sizi xalqlara və qəbilələrə ayırdıq. Allah yanında ən hörmətli olanınız Allahdan ən çox qorxanınızdır (pis əməllərdən ən çox çəkinəninizdir). Həqiqətən, Allah (hər şeyi) biləndir, (hər şeydən) xəbərdardır”.

“Məryəm” surəsinin 63-cü ayəsində təqva cənnətə giriş vəsiqəsi hesab edilmişdir:

{تِلْکَ الْجَنَّةُ الَّتِی نُورِثُ مِنْ عِبَادِنَا مَنْ کَانَ تَقِیا}

“Bu, öz bəndələrimizdən təqvalı olan hər bir kəsi varis edəcəyimiz həmin cənnətdir”. İslamın nəzərində çox əhəmiyyətli olan təqva günahlar müqabilində insanın özünü cilovlayıb kontrol edə bilməsinə səbəb olan batini Allah qorxusu mənasındadır və xaricdən idarə olunmağa ehtiyac yoxdur. Allah-taalanın bu ayədə mömin bəndələrinə verdiyi ikinci göstəriş onların doğru danışanlarla birlikdə olmalarıdır.

1. Birincisi, əgər “Sadiqin”dəki məqsəd xüsusi insanları nəzərdə tutmayaraq onun ümumi mənasındadırsa, onda, ayə {...کُونُوا مَعَ الصَّادِقِینَ} (kunu minəs-sadiqin) kimi olmalı idi, nəinki, {...کُونُوا مَعَ الصَّادِقِینَ} (kunu məəs-sadiqin), yəni hamı doğru danışanlarla birgə deyil, onların özləri doğru danışan olmalıdır.

Ayənin {...کُونُوا مَعَ الصَّادِقِینَ} kimi gəlməsi və onlara itaətin lazımlığı bildirildiyindən, ayədəki məqsədin xüsusi və seçilmiş şəxslər olduğu və onlara tabeçiliyin zəruriliyi məlum olur.

2. İkinci şahid ayənin zahirinin “Sadiqin”lə birgə olmağı qeydsiz və şərtsiz olaraq nişan verməsidir. Deməli, onlarla birgə olmaqda heç bir qeyd və şərt bildirilmədiyindən, “Sadiqin”dən olan həmin şəxslərin xəta və günahdan amanda qaldıqları və buna Allah tərəfindən zəmanət verildiyi məlum olur. Çünki onlar məsum olmasalar, müsəlmanların həmişə onlara itaət etməsi mümkün deyil, əksinə səhv və günah etdiklərində onlardan ayrılmalıdırlar. Nəticədə, “Sadiqin”ə iatət və tabeçilik mütləq şəkildə qeyd edildiyindən, bu işin həyata keçirilməsi üçün onların günah və xətadan amanda qalan məsum və xüsusi şəxslər olması zəruridir.

Beləliklə, ya “Sadiqin”ə tabeçilik və itaət həmişə mütləq şəkildə və “Sadiqin”in özü də xüsusi şəxslərə şamil olmalıdır, ya da “Sadiqin”in mütləq şəkildə bütün doğru danışanlara şamil olmalı və onlara tabeçilik və itaət müəyyən qeyd və şərtlərə əsaslanmalıdır. Qeyd etdiyimiz iki qərinəyə əsasən, birinci ehtimal daha düzgündür. Deməli, “Sadiqin”in qeydə malikdir və onda məqsəd xüsusi şəxslərdir. Həmçinin, həmin xüsusi şəxslərə itaət və tabeçilik mütləq şəkildədir.

şəkildə keçərək “Sadiqin” sözü barədə məlumat verməmişlər. İkinci qrup isə müxtəlif şəkildə bəhs etmiş və bir qədər irəli gedərək “Sadiqin”in məsum olmasını söyləmişlər, çünki məsumdan başqasına mütləq şəkildə itaət etmək düzgün deyil. Amma bəzi təəssübkeşlər onların həqiqətə yetişməsinə imkan verməmişlər.

Fəxri Razi ikinci dəstədən olan təfsirçilərdəndir. O, “Sadiqin”in məsum olması fikrində olmaqdan əlavə, ayənin təkcə Peyğəmbər (s) zamanına aid olmaması, əksinə hər bir zamanda itaət edilməsi vacib olan “məsum doğru danışanlar”ın mövcudluğu düşüncəsindədir. Amma “Sadiqin”in misdaq və nümunəsini təyin etmək zamanı gəldikdə, təəssüb və şəxsi rəyə əsasən deyir: “Biz “Sadiqin”in xüsusi bir dəstə olmasını müəyyən edə bilmərik. Belə olan halda, onların bütün İslam ümməti olduğunu demək məcburiyyətindəyik”. Yəni, İslam ümməti hansısa bir məsələdə fikir birliyinə gəlsə, həmin məsələdə hamının ona itaət etməsi vacibdir.

Nəticədə, Fəxri Razinin etiqadına əsasən, {...کُونُوا مَعَ الصَّادِقِینَ} (kunu məəs-sadiqin) hər bir zaman və əsrdə mövcud olan “İslam ümməti”dir.

Amma biz Fəxri Razidən soruşuruq: “Həqiqətdə, sizin ayəni bu cür təfsir edərək belə nəticəyə gəlməyiniz Peyğəmbər (s) zamanında və ayə nazil olarkən Peyğəmbərin (s) səhabələrinin ağlına batar və onu qəbul edərdilərmi?” Əslində, icma (ümmətin fikir birliyi) məsələsi birinci əsrdən neçə əsr sonra meydana çıxmışdır, belə isə, o zamana aid olan həmin ayədən “ümmətin icması” məsələsini necə əldə edirsiniz (istinbat edirsiniz)? Əlbəttə, bu cür təfsir səhv və yanlışdır və Peyğəmbərin (s) səhabələri “Sadiqin” ayəsindən onun hökmünün xüsusi və ismət (məsum) məqamına malik olan bir dəstəyə şamil olduğunu anlayırdılar.

Nəticədə, şübhəsiz, “Sadiqin” ismət məqamına malik və günah və xətadan amandadırlar. İkincisi, Hər bir əsrdə

səh:127

vardırlar və təkcə Peyğəmbər (s) zamanına məxsus deyillər. Üçüncüsü, xüsusi və müəyyən bir dəstədirlər.

Ayənin özündən yuxarıda qeyd edilən bu üç məsələ – onu müfəssəl şəkildə bəyan etdik – əldə edilir.(1) Amma “Sadiqin” ayəsinin nümunə və misdaqı ayənin özündən anlaşılmır və onu rəvayətlərdən istifadə etməklə anlamalıyıq.

olmamış və həyatda olduqları müddətdə bu möhkəm və güclü imanı qoruyub saxlamışlar.

2. İkincisi, onların imanı təkcə qəlb və dillərində deyil, əksinə həmin şəxslərin əməllərində də zahir olmuşdur. Bu səbəbdən, digərlərinin yox, fəqət Allahın razılığını qazanmaq üçün Allah yolunda öz mal və canları ilə cihad etmişlər.

İndi bu iki mühüm və az müşahidə edilən xüsusiyyəti nəzərə almaqla, əldə çıraq tutaraq Peyğəmbərin (s) bütün səhabələri arasında həmin xüsusiyyətlərə malik və “Sadiqin” zümrəsindən olan şəxsi tapmağa çalışmalıyıq. İslamın əvvələrinə məxsus olan tarixi mütaliə etməklə bu həqiqətə yetişirik ki, həmin xüsusiyyətlərə malik olan yeganə şəxs Əli ibn Əbutalibdir (ə). Çünki həzrət Əli (ə) bütün ömrünü mal və canı ilə Allah yolunda cihad etməkdə keçirmiş və bir göz qırpımı qədər də olsun, öz imanında şəkk etməmişdir.

Bu məsələni isbat etmək üçün sadəcə o həzrətin həyatında baş vermiş və onun can və malı ilə cihad etdiyinin və yüksək imana malik olduğunun zirvə nöqtəsini göstərən üç müxtəlif hadisəyə işarə edirik:

1. Məkkə müşrikləri yenicə yaranan İslamı aradan aparmaq üçün cürbəcür planlar cızsalar da, öz istəklərinə nail ola bilməmişdilər. Onlar bir gün çox təhlükəli və şeytani bir məsələyə əl ataraq Peyğəmbəri (s) qətlə yetirmək fikrinə düşdülər. Bu baxımdan, gələcəkdə Peyğəmbərin (s) qəbiləsi hansısa bir şəxsdən qisas ala bilməsin deyə, terror aktını həyata keçirmək üçün qırx nəfər təyin edildi ki, onlar gecə ilə Peyğəmbərin evinə hücum edərək planı həyata keçirsinlər.

Allah-taala vəhy mələyi vasitəsi ilə Peyğəmbəri (s) məsələdən xəbərdar etdi. Bu məsələdən Peyğəmbər (s) xilas ola bilməsi üçün Mədinəyə hicrət etməli, amma şücaətli və fədakar bir şəxsi düşmənlər o həzrətin yoxluğundan xəbər tutmasınlar deyə, öz yerində yatırtmalı idi. Peyğəmbər (s)

səh:129

həzrət Əlini (ə) bu iş üçün müəyyən etdi. Rəvayətlərə(1) uyğun olaraq, Peyğəmbər (ə) Əmirəl-Mömininə (ə) xitab edərək buyurur: “Mən Məkkədən Mədinəyə hicrət etməklə vəzifələndirilmişəm. Amma qırx qəbilədən olan qırx nəfər əliqılınclı mənim evimin ətrafını mühasirəyə almış və sübh çağı hücum edərək məni öz yatağımda qətlə yetirmək fikrindədirlər. Ey Əli! Mənim Mədinəyə hərəkət edə bilməyim üçün sən mənim yerimdə yatmağa hazırsanmı?

Peyğəmbərə (s) bütün vücudu ilə məhəbbət bəsləyən və bir an belə olsa, imanında şəkk etməyən Əli (ə) dedi: “Ey Allahın Peyğəmbəri (s)! Əgər mən sizin yerinizdə yatsam, sağ salamat Mədinəyə gedə biləcəksinizmi?” Bu sual çox mühüm bir sualdır, çünki həzrət Əli (ə) xətər və təhlükənin vəhşətindən və öz canı qorxusundan bu sualı vermir, əksinə onun narahatçılığı Peyğəmbərdən (s) yanadır. Peyğəmbər (s) belə olan halda salamat qalacağını bildirir. Həzrət Əli (ə) Peyğəmbərin (s) salamat qalacağı və cavabının müsbət olduğunu bildirərək şükür səcdəsi edir. Bu şükür səcdəsinin İslamda ilkin şükür səcdəsi olduğu ehtimalı vardır”.

Həqiqətdə, müsəlmanlar arasında bu qədər Peyğəmbərə (s) məhəbbət bəsləyən digər bir şəxsi tanıyırsınızmı? Biz Əli (ə) aşiqləri və belə bir imamı olan məktəbə təslim olanlarıq. Həzrət Əli (ə) Peyğəmbərin (s) yatağında uzanır və o həzrət Mədinəyə yola düşür. Sübh çağı silahlı düşmənlər evə daxil olanda həzrət Əli (ə) onların səs-küyünə yerindən qalxır və düşmənlər Peyğəmbəri (s) evdə tapmadıqda, ondan soruşurlar ki, Məhəmməd (s) haradadır?

Həzrət Əli (ə) zərrə qədər də qorxmadan onlara “bəyəm, Peyğəmbəri (s) mənə tapşırmışdınız ki, onu məndən soruşursunuz?” – deyə cavab verir. Onlar bu cürətli cavanın verdiyi tutarlı cavabdan məyus olaraq

səh:130

dedilər: “Bu, Məhəmmədin (s) yalanlarına aldanan sadəlövh bir cavandır”. Həzrət Əli (ə) bu töhmətli və Peyğəmbərə (s) nisbət verilən nalayiq sözləri eşitdikdə onlara elə bir cavab verir ki, indiyə qədər heç kəs özü barəsində belə cümlələri söyləyə bilməmişdir:

اللهُ قَدْ أَعْط_انی مِنَ الْعَقْلِ م_ا لَوْ قُسِّمَ عَلی جَمِیعِ حُمَق_اءِ الدُّنْی_ا وَمَج_انِینه_ا لصارُوا بِهِ عُقَلاءَ وَمِنَ القُوَّةِ م_ا لَوْ قُسِّمَ عَلی جَمِیعِ ضُعَف_اءِ الدُّنْی_ا لَص_ارُوا بِهِ أَقْوی_اءَ، وَمِنَ الشُّج_اعَةِ م_ا لَوْ قُسِّمَ عَلی جَمیعِ جُبَن_اءِ الدُّنْی_ا لَص_ارُوا بِهِ شَجْع_اناً(1)

“(Siz məni sadəlövh adlandırırsınız. Xeyr, heç də belə deyil.) Allah-taala mənə o qədər əql vermişdir ki, əgər onu dünyanın bütün divanə və cahilləri arasında bölüşdürsələr, onların hamısı ağıllı olar və mənə o qədər qüvvə və qüdrət əta etmişdir ki, əgər onu aləmin bütün qüdrətsizləri (zəifləri) arasında bölüşdürsələr, onların hamısı güclü olar və o qədər şücaət vermişdir ki, əgər onu dünyanın bütün qorxaqları arasında paylaşdırsalar, hamısı şücaətli olar”.

Düşmənlərin hamısı o həzrətin bu cavabı ilə Peyğəmbəri tapmaqdan naümid olaraq evi tərk etdi.

Əgər həzrət Əli (ə) Allah və onun Peyğəmbəri (s) barəsində azacıq da olsa şəkk etsəydi, öz canını belə təhlükəyə atmağa hazır olardımı?

2. Müsəlmanlardan bir dəstəsinin dünyapərəstliyi səbəbi ilə nisbi qələbə ilə bitən “Ühüd” döyüşündə düşmənlər onların qəflətindən istifadə etməkdən əlavə psixoloji döyüşə də əl atmışdılar. Düşmən qoşununun başçısı Peyğəmbərin (s) yaralandığını gördükdə, uca səsələ “Məhəmməd (s) öldürüldü!” – deyə qışqırmağa başladı. Müsəlmanların bir dəstəsi və bəzi rəvayətlərə əsasən, hamısı bu sözləri eşitməklə qaçmağa üz tutdu. Amma həzrət Əli (ə) Peyğəmbərin (s) düşmənlərin məğlubiyyəti ilə bağlı dediyi sözlərə əsaslanaraq və imanında şəkk etmədən, həmin sözlərə əhəmiyyət vermədi və döyüşə davam etdi. O, peyğəmbərin yaralı olduğunu

səh:131

gördükdə, pərvanə kimi o həzrətin başına dolanaraq Allah Peyğəmbərini (s) müdafiə etməyə başladı. Həzrət Əlinin (ə) iman, şücaət və döyüşü düşmənin planını alt-üst etdi və müsəlmanların bir dəstəsi Peyğəmbərin (s) yaşadığını bilərək geri qayıtdılar və əziyyət və çətinliklə olan döyüş başa çatdı və düşmən Peyğəmbəri (s) aradan qaldıra bilmədiklərinin ümidsizlik və məyusluğu ilə Məkkəyə qayıtdı.

Həzrət Əli (ə) döyüşdə göstərdiyi şücaətə görə doxsana yaxın yara və zərbə almışdı. Peyğəmbər (s) o həzrətin müalicəsi üçün iki təbib və cərrah göndərdi. Amma onlar tez bir zamanda geri qayıdaraq həzrətin yarasının bir-birinə həddən artıq yaxın olduğunu və bu səbəbdən onlardan birini tikdikdə, digərinin açılmasına səbəb olduğunu dedilər.

Əhli-sünnənin tanınmış alimi Şiblənci “Nurul-əbsar” adlı kitabında yazır: “Həzrət Əli (ə) “Ühüd” döyüşü bitdikdən sonra Peyğəmbərin (s) hüzuruna gələrək o həzrətə belə dedi: “Düşmənlərlə şiddətli və tufanlı olan bu döyüşdə mənə on altı ağır zərbə dəydi ki, mən onların təsiri ilə dörd dəfə yerə yıxıldım. Amma hər dəfə nurani bir şəxs məni yerdən qaldıraraq “ayağa qalx və Peyğəmbərə kömək et!” – deyirdi. Ey Allahın elçisi! Həmin şəxs kim idi?” Həzrət cavab verdi ki, gözlərin aydın olsun və xoş sənin halına! O şəxs Cəbrayıl idi”.(1)

Bəli, Quranın da təsdiqinə əsasən, tövhidi qəbul edən və bu yolda daxili və xarici düşmənlərlə döyüşdə səbr edən kəslərə Allah-taala asimanın mələklərini onlara yardım etməsi üçün göndərir:

{إِنَّ الَّذِینَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیهِمُ الْمَلَائِکَةُ أَلَّا تَخَافُوا وَلَا تَحْزَنُوا وَأَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ}(2)

“Şübhəsiz, (səmimi qəlbdən) “bizim rəbbimiz Allahdır!” deyən, sonra (əməldə) möhkəm duran kəslərə (dünyada qeyb köməyi şəklində, yaxud ölüm zamanı, ya

səh:132

da qəbrdən qaldırılan zaman) mələklər nazil olarlar (və deyərlər): “Əsla qorxmayın və qəmgin olmayın; (dünyada) sizə vəd olunmuş cənnətlə müjdə olsun sizə!”

Bir sözlə, bu hədislər həm həzrət Əlinin (ə) can və malı ilə cihad etməsinin ən yüksək dərəcəsini, həm də Allah və Peyğəmbəri-Əkrəmə (s) olan şəkk və tərəddüdsüz imanını, eyni zamanda, Quranın İslamın müşriklər üzərində qələbə vədəsini nişan verərək göstərir. Beləliklə, həzrət Əlinin (ə) “Sadiqin” ayəsində deyilən xüsusiyyətlərə malik olan nümunə və misdaqı olduğu məlum olur.

3. “Əhzab” (Xəndək) döyüşündə xəndəkdən keçərək uca səslə onunla döyüşməyə bir şəxs tələb edən ərəbin ən böyük qəhrəmanı Əmr ibn Əbdüvədə Əlidən (ə) başqa, heç kəs müsbət cavab vermir. Bu hadisə (Əbdüvədin döyüşçü tələb etməsi) üç dəfə təkrar olunur və hər dəfəsində həzrət Əli (ə) döyüşə getməyə can atır. O həzrət güclü iman və qeyri-adi şücaətilə düşmənə tərəf hərəkət etdiyi zaman Peyğəmbər (s) onun üçün dua edir. Onlar döyüşməyə başlayırlar və nəhayət, Allahın lütfü ilə həzrət Əli (ə) düşmənə qələbə çalır. O, Əbdüvədin sinəsinə çökür və bu zaman o, ağzının suyunu həzrət Əliyə (ə) ataraq ona nalayiq sözlər deyir.(1) O həzrət ayağa qalxaraq bir neçə addım meydanda gəzişməyə başlayır. Bu hadisəni uzaqdan seyr edən müsəlmanlar çox təəccüblənirlər və “Əhzab” döyüşünün qəhrəmanı bir müddətdən sonra düşmənin başını bədənindən ayırır. Hadisə bitdikdən sonra o həzrətdən məsələnin sirrini soruşduqda belə cavab verir:

قَدْ ک_انَ لَشَتَمَ اُمِّی وَتَفَلَ فی وَجْهی فَخَشِیتُ أَنْ أَضْرِبَهُ لِحَظِّ نَفسی فَتَرَکْتُهُ حَتَّی سَکَنَ م_ا بی ثُمَّ قَتَلْتُهُ فِی اللهِ(2)

“O, mənim anam barəsində nalayiq sözlər deyərək ağzının suyunu üzərimə atdı. Onun bu hərəkətinindən

səh:133

çox qəzəbləndim və qordum ki, onu bu halda öldürsəm, ixlaslı şəkildə deyil, öz nəfsimi təskinləşdirmək üçün öldürmüş olaram. Bu səbəbdən, ondan əl çəkib bir neçə addım gəzişdim ki, qəzəbim yatsın və qəlbim aramlaşsın. Sonra onu ixlasla Allah rizası üçün öldürdüm”.

Məşhur fars şairi Mövlana Cəlaləddin Bəlxi yuxarıdakı hadisəni aşağıdakı kimi nəzmə çəkmişdir:

Əz Əli amuz exlase əməl,

Şire Həqq ra dan münəzzəh.

Dər ğəza bər pəhləvani dəst yaft,

Şəmşiri bər avərd o şetaft.

U xod əndaxt bər ruye Əli,

İftixar hər nəbiyy o hər vəliyy.

U xod əndaxt bər ruyi ke mah,

Səcdə arəd pişe u dər səcdeqah.

Dər zəman şəmşir əndaxt an Əli,

Kərd u əndər əzayəş kaheli.

Gəşt heyran an mobarez zin əməl,

Əz numudən əfv o rəhme biməhəl.

Qoft: “Bər mən tiğe tiz əfraşti,

Əz çe əfkəndi, məra boqzaşti”

Şair sonra həzrət Əlinin (ə) dilindən deyir:

Qoft: “Mən tiğ əz peye həqq mi zənəm,

Bəndeye həqqəm, nə məmure tənəm.

Şire Həqqəm, nistəm şire həva,

Fele mən bər dine mən başəd qovah”.(1)

Həzrət Əlinin (ə) imanı onun bütün ömrü boyu özünü nişan verir. Nəticədə, Quranın digər ayələrində istifadə etmək və tarixin köməyi ilə “Sadiqin”dəki məqsədin Əli ibn Əbutalib (ə) olduğu aydın olur.

səh:134

مَعَ الصَّ_ادِقِینَ أَیْ مَعَ مُحَمّد وَأَهْلِ بَیْتِه(1)

“Sadiqlərlə və ya Məhəmməd (s) və onun Əhli-beyti (ə) ilə (birlikdə olun).”

Maraqlı burasındadır ki, yerdə qalan digər məsum imamlar (ə) da “Sadiqin”dən hesab edilir.

3. Süleym ibn Qeys – Əllamə Məclisi “Biharul-ənvar” əsərində onu mötəbər bir insan olaraq tanıtdırır – “Sadiqin”i aşağıdakı rəvayətlə belə izah edir:

“Mən Peyğəmbərin xidmətində olarkən “Sadiqin” ayəsi nazil oldu və mən Peyğəmbərdən (s) soruşdum ki, “Sadiqin” ümumi mənadadır, yoxsa, məqsəd xüsusi şəxslərdir? Peyğəmbər (s) buyurdu ki, ayənin xitabı ümumidir və bütün camaat nəzərdə tutlmuşdur, amma “Sadiqin” xüsusi şəxslərdir və onda məqsəd qardaşım Əli (ə) və mənim qiyamətə qədər olacaq canişinlərimdir”.(2) Bu rəvayətə uyğun olaraq, “Sadiqin” məsum imamlardır (ə).

4. Əllamə Gənci “Kifayətut-talib” və İbn Cövzi “Təzkirə” kitablarında yazır:

قال علماء السّیر معناه کونوا مع علیّ و اهل بَیْته(3)

“Bir nəfər deyil, tarixçilərin əksəriyyəti {...کُونُوا مَعَ الصَّادِقِینَ} (kunu məəs-sadiqin) cümləsinin mənasının “Əli (ə) və onun Əhli-beyti (ə) ilə birgə olun” – mənasında olduğunu demişlər.

Bu hədisə əsasən də, “Sadiqin”in şiənin on dörd imamı olduğu aydın olur.

arasından təkcə “Sadiqin” sifəti seçilmişdir. Bu cür seçim edilməsi bizə “düz danışmaq və doğruçuluğun” (təkcə müsəlmanların deyil) bütn insanların həyatında həlledici rol oynadığını və həmin səbəbdən, hidayətçi imamların (ə) bu adla tanıtdırıldığını başa salır.

Qeyd edilən mövzunun əhəmiyyətini bildirmək üçün həzrət Əlidən (ə) nəql edilən bir neçə hədisə diqqət edin:

1. الصِّدْقُ عِم_ادُ الإِسْلامِ وَدَع_امَةُ الإِیم_انِ(1)

1. “Doğruluq və düz danışmaq İslamın sütunu və imanın təməlidir.” Əgər binanın təməli xarab olsa, bina uçar. Müsəlman da doğru və düz danışan olmasa, İslam və onun imanı məhv olar.

2. الصِّدقُ أَقْوی دَع_ائِمِ الاْیم_انِ(2)

2. “Əgər iman üçün müxtəlif sütunların olduğunu təsəvvür etsək, doğruluq onun ən güclü və möhkəm sütunudur.” Həmin sütun xeymənin (alaçığın) ortasındakı sütuna bənzəyir. Əgər onu götürsələr uçacaqdır.

3. الصِّدقُ صَلاحُ کُلِّ شَیء وَالْکِذْبُ فَسادُ کُلِّ شَیء(3)

3. “Doğruluq hər bir məsələnin islah edilməsinə səbəb, amma yalan hər bir şeyi məhv edəndir.” Həqiqətən də, əgər cəmiyyətin bütün fərdləri - ər və arvad evdə, idarə işçiləri iş yerlərində, ticarətdə şərik olanlar ticarətdə, dövlət adamları siyasətdə, təhsil adamları təhsildə – xülasə, hamı tutduğu mövqedə doğru danışmağı özünə peşə etsə, şübhəsiz, cəmiyyətin bugünkü promlemlərinin əksəriyyəti həll edilmiş olar. Bədbəxtliklərin hamısı doğruluğun olmamasından qaynaqlanır.

Bu məsələ dünyəvi və beyləlmiləl yönlüdür. Məsələn, bəşər hüququndan dəm vuranlar zahirdə düzgünlüyə riayət etsəydilər, bəşər dünyası bugünkündən fərqli bir şəkildə

səh:137

olmuş olardı. Amma hazırda doğru yoldan çıxmış, öz mənafeləri üçün çalışaraq zülm və ayrı-seçkiliyin yaranmasına səbəb olmuşlar. Əgər dünyanın hansısa bir məntəqəsində İsrail cəsusunu yaxalayaraq mühakimə etmək istəsələr, o dəqiqə onların bəşər hüququ fəryadı digərlərinin qulaqlarını kar edər. Amma Fələstinin minlərlə məzlum camaatı ən faciəvi şəkildə qətlə yetirilsə, bəşər hüququ iddiası edənlərdən heç bir səs çıxmaz, əksinə daha çox təəccüb edərək iqtisadi, siyasi və hərbi yardımlarla zalımların köməyinə tələsərlər ki, onlar bir az da zülm etsinlər. Bərəkallah müttəqilərin əmiri Əli ibn Əbutalibə ki, belə buyurmuşdur: “Doğruluq yolundan yayınmaq bütün fəsad və pisliklərin yaranmasına səbəbdir”.

Nəticədə, “Sadiqin” ayəsinin bütün müsəlmanlara deyil, əksinə bütün insanlara doğruluq və düz danışmaq mesajı verdiyi məlum olur.

səh:138

məzmun baxımından, xüsusi və fərqli bir tərzdə nazil edilmişdir.

Həmin fərqlərə misal olaraq əvəzliklərin dəyişilməsini göstərmək olar. “Təthir” ayəsindən əvvəlki ayələrdə iyirmi beş əvəzlik və fel və həmin ayədən sonra da iki əvəzlik və fel işlədilmişdir ki, hamısı qadınlara aiddir. Amma cəmi iyirmi yeddi və hamısı da qadınlara məxsus olan bu əvəzliklərin arasında nazil edilən “Təthir” ayəsindəki əvəzlik və fellər kişilərə məxsusdur və ya onları həm kişiyə, həm də qadına aid etmək olar, yəni o əvəzliklər təkcə qadınlara aid deyil. Görəsən, bu bir təsadüfdür, yoxsa, xüsusi fəlsəfəyə malikdir? Şübhəsiz, təsadüfi deyil və xüsusi bir fəlsəfəyə malikdir və onun kənarından asanlıqla keçmək olmaz. Əgər ayədəki məqsəd Peyğəmbərin (s) qadınlarınadırsa, onda, nə üçün ayənin xitabı dəyişilir və qadınlara məxsus əvəzliklərdən istifadə edilmir?

Aydındır ki, ayənin məzmun və əhatə dairəsi, həmçinin, onun fel və əvəzliklərinin dəyişilməsi ayədəki məqsədin Peyğəmbərin (s) qadınları olmadığını göstərir. Daha ətraflı şəkildə gələn bəhslərimizdə izahlar verəcəyik.

Ayədə bəhs edilən “çirkinlik və pislik” bütün insanlardan deyil, əksinə ayədə bildirilən xüsusi bir dəstədən təmizlənilmişdir. Eyni zamanda, həmin pislik və çirkinliklər də xüsusi şəkildədir və xüsusi insanlardan da təmizlənilmiş və təkcə onlar pak olmuşdurlar. Doğrudur ki, adi və sadə olan təqva bütün müsəlmanlara şamildir və günahlardan şəkinmək hamıya vacibdir. Amma ayədə nəzərdə tutulan məsələ adi təqvadan üstün bir məsələdir ki, xüsusi şəxslərə məxsusdur.

2. {...یرِیدُ اللَّهُ...}:

2. (Allah iradə edir) – Ayədəki Allahın iradəsində məqsəd hansı iradədir? Görəsən, “təkvini” iradədir, yoxsa, “təşrii” iradə?

Cavab: Bu suala cavab vermək üçün “təkvini” və “təşrii” iradə barədə qısa bir izah verməyi lazım bilirik:

“Təşrii” iradə: Bu iradə “ilahi göstəriş və əmrlər”, başqa sözlə, “vacib və haramlar” mənasındadır. “Bəqərə” surəsinin 185-ci ayəsi Allahın təşrii iradəsin göstərən ayələrdən biridir. Allah-taala bu ayədə Ramazan ayının orucunun vacibliyini və səfərdə olan müsafir və xəstələrin həmin hökmdən istisna olduğunu bildirdikdən sonra buyurur:

{...یرِیدُ اللَّهُ بِکُمُ الْیسْرَ وَلَا یرِیدُ بِکُمُ الْعُسْرَ...}

“Allah sizin üçün çətinlik deyil, asanlıq istər.” Həmçinin, (istəyir ki,) müəyyən olunmuş miqdarı (otuz günü) tamamlayasınız və sizi hidayət etməsinin şükrü olaraq “təkbir” deyərək Allahı əzəmətli sayasınız, bəlkə, (onun) şükrünü yerinə yetirə bildiniz”.

Allahın bu ayədəki iradəsi “təşrii” iradədir, yəni Allahın Ramazan ayının orucu ilə bağlı verdiyi hökm çətin deyil, asandır. Bütün islami hökmlər elə də çətin sayılan hökmlər hesab edilməməlidir. Peyğəmbər (s) buyurur:

بُعِثْتُ إِلَیْکُمْ بِالْحَنَفِیَّةِ السَّمْحَةِ السَّهْلَةِ(1)

“Mən asan və rahat olan bir şəriət və dinlə sizə tərəf

səh:141

göndərilmişəm (Peyğəmbər seçilmişəm)”.

“Təkvini” iradə: Bu iradə “yaradılış” və “xilqət” mənasındadır. “Təkvini” iradə Allahın kimi və ya nəyi isə yaratması ilə bağlıdır. Həmin iradənin nümunəsini “Yasin” surəsinin 82-ci ayəsində müşahidə etmək olar:

{إِنَّمَا أَمْرُهُ إِذَا أَرَادَ شَیئًا أَنْ یقُولَ لَهُ کُنْ فَیکُونُ}

“Bir şeyin var olmasını istədiyi zaman, onun (Allahın) əmri ona ancaq: “Ol!” – deməkdir. O da dərhal olar (heç bir alətdən istifadə etmədən, Allahın, məhz, iradə və istəyi ilə var olar, sanki, ona “ol” demiş, o da olmuşdur).”

Ayədəki məqsəd “təkvini” iradədir. Həqiqətən, Allah çox qüdrətli və qüvvət sahibidir. O, əgər yaşadığımız bu qəribə aləmin – alimlərin dediyinə əsasən, günəş yer kürəsindən bir milyon iki yüz min dəfə böyükdür və günəş sistemində bir milyard ulduz mövcuddur ki, onların orta həddə olanı günəş böyüklüyündədir və bu, sadəcə çünəş sistemində olanlardır – oxşarını yaratmağı iradə etsə, kifayətdir ki, ona yaranmasını əmr etsin və o da dərhal yaransın:

اَلْعَظَمَةُ للهِ الْواحِدِ الْقَهّار(1)

Allahın “təkvini” və “təşrii” iradəsi ilə tanış olduğumuza görə, ayədə hansı iradə nəzərdə tutulmuşdur? Yəni, görəsən, Allah Əhli-beytin (ə) pislik və çirkinliklərdən uzaqlaşaraq pak olmasını istəmişdir, yoxsa, onun (Allahın) özü onları çirkinlik və pisliklərdən paklamış və təmiz etmişdir?

Cavab: Şübhəsiz ki, məqsəd “təkvini” iradədir. Çünki təqva və pak olmaq əmri təkcə Əhli-beytə (ə) məxsus deyil, əksinə ümumi bir göstərişdir və bütün müsəlmanlara şamildir. Amma əvvəl də dediyimiz kimi, {...إِنَّمَا...} sözünün tələbi hansısa yeni bir məsələnin digər müsəlmanlara şamil olması deyil, Əhli-beytə (ə) məxsus olmasıdır. Deməli, Allah-taala özünün “təkvini” iradəsi ilə Əhli-beytin (ə) vücudunda ismət adlı bir qüvvə yerləşdirmişdir ki, onun vasitəsi ilə çirkinlik və

səh:142

pisliklərdən çəkinir və günahlardan amanda qalırlar.

Sual: Əhli-beytə (ə) əta edilən ismətin məcburiyyət yönü vardırmı? Başqa sözlə, onlar ixtiyarsız şəkildə günahdan çəkinir və qeyri-iradi olaraq Allahın göstərişlərinə itaət edirlər? Əgər günah etmək istəsələr, günah edə bilməzlərmi?

Əgər belə olarsa, ismət məqamı heç də iftixar sayılmır. Məsələ bu cür deyilsə, onda, nədən ibarətdir?

Cavab: Mahal (qeyri-mümkün) məsələlər iki cürdür: 1. Əqli mahal, 2. Adi mahal.

“Əqli mahal” gerçəkləşməsi mümkün olmayan məsələlərdir. Məsələn, eyni anda həm gecə, həm də gündüzün olması, sizin mütaliə etdiyiniz kitabın eyni zamanda həm dörd yüz, həm də beş yüz səhifə olması kimi. Bu, əqlən mahal bir məsələdir. Deməli, bir-birinə zidd olan iki məsələnin (hadisənin və s.) bir yerdə cəm olması əqli mahaldır.(1)

Bəzən də əqli cəhətdən bir şeyin baş verməsi mümkündür, amma o, həyata keçmir. Məsələn, hansısa bir ağıllı insan çılpaq halda küçədə gəzməyi qəbul edə bilməz. Bu məsələ əqli baxımdan mümkün, amma adətən, mahaldır. Beləliklə, hamının həmin məsələyə nisbətdə isməti vardır. Yəni, bütün insanlara verilən əql və şüur bu şəkildəki işlərə onların mürtəkib olmamasına yardımçı olur, həmçinin, bəzi günahdan çəkinmələrini də təmin edir ki, ismətin cüzi bir qismini təşkil edir.

Diqqət etdikdə, bəzi insanların digərləri müqabilində cüzi də olsa ismətə malik olduğunu və günahlara mürtəkib olmasının qeyri-mümkünlüyünü anlayacağıq. Məsələn, hansısa tanınmış ruhaninin Ramazan ayının iyirmi birində məcciddə mehrabın önündə səccadədə oturduğu halda, hamının gözü önündə şərab içməsi (bu məsələ mahaldır).

səh:143

Əlbəttə, əqli mahal deyil, amma belə bir şəxs üçün adətən, mahal bir məsələdir, çünki onun məqam, mövqe və şəxsiyyəti belə bir işə mürtəkib olmasına mane olur.

Məsum imamlar (ə) onlar üçün əqli cəhətdən günah və xətaya mürtəkib olmaq imkanının olmasına baxmayaraq, – bu işlər adətən, mahaldır – onlar bütün günah və xətalar qarşısında məsumdurlar. Çünki onların günahlar müqabilindəki elm, mərifət və təqvası adi insanlarda olduğu kimi deyil və günah onlar üçün evdən çölə çılpaq şəkildə çıxmaq kimidir. Yəni, adi insanların həmin günahlara nisbətdə ismət məqamı olduğunu nəzərə aldıqda, məlum olur ki, məsum imamların (ə) da bütün günahlar müqabilində ismət məqamı vardır və əqlən bu iş mümkün olsa da, onların günah etməsi mahaldır.

Deməli, ismət icbari bir məsələ deyil ki, ixtiyarı məsumların əlindən alaraq onların əməllərini dəyərdən salmış olsun. Nəticədə, ayədəki Allahın iradəsinin “təkvini” iradə olduğu və ismətin məsumların ixtiyar və iradəsini aradan qaldımadığı və onların günahı məcburi çəkildə tərk etmələrinə səbəb olmadığı, əksinə o böyük şəxsiyyətlərin öz ixtiyarları ilə günahlardan çəkindikləri məlum olur.

3. {...الرِّجْسَ...}:

3. (Ər-rics) – “Rics”də məqsəd nədir? “Rics” sözü “pislik” və “çirkinlik” mənasındadır. Bu söz bəzən zahiri və maddi olan çirkinliklər, bəzən də batini çirkinliklər barəsində işlədilir. Bəzən də hər iki mənada istifadə edilir. Rağib İsfahani özünün “Müfrədat” əsərində bu məsələyə toxunmuşdur.

Yuxarıdakı sözün işlədildiyi üç halla bağlı Qurandan ayələri şahid gətiririk:

A) Mənəvi çirkinliklər – “Tövbə” surəsinin 125-ci ayəsində buyurulur:

{وَأَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزَادَتْهُمْ رِجْسًا إِلَی رِجْسِهِمْ وَمَاتُوا وَهُمْ کَافِرُونَ}

“Qəlblərində (şirk, küfr və nifaq) xəstəliyi olanlara gəldikdə isə, (Allah) onların çirkinliklərinin (pisliklərinin) üstünə daha bir çirkinlik artırdı və onlar

səh:144

kafir olduqları halda öldülər”.

{...فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ...}

(Qəlblərində xəstəlik olanlar) ifadəsi adətən, münafiqlər barəsində işlədilir və həqiqətən də, nifaq bir xəstəlikdir, yoxsa, insan ya sadəcə Allahın əmrlətrini qəbul edərək müsəlman olar, ya da onları rədd edərək kafir. Amma İslamı zahirdə qəbul edərək ona əməl etmək, lakin qəlbdə etiqadlı olmamaq münafiq və ikiüzlülükdür ki, xəstəlik hesab olunur. Bu ayədə “rics” sözü “mənəvi pislik” mənasındadır. Çünki nifaq zahiri deyil, bir növ, mənəvi pislik və aludəlik hesab edilir.

B) Zahiri çirkinlik – “Ənam” surəsinin 145-ci ayəsində Allah-taala buyurur:

{قُلْ لَا أَجِدُ فِی مَا أُوحِی إِلَی مُحَرَّمًا عَلَی طَاعِمٍ یطْعَمُهُ إِلَّا أَنْ یکُونَ مَیتَةً أَوْ دَمًا مَسْفُوحًا أَوْ لَحْمَ خِنْزِیرٍ فَإِنَّهُ رِجْسٌ...}

“De: “Mənə gələn vəhylərin içərisində yemək istəyən şəxsə murdar olduqları üçün ölü heyvan, (heyvanın damarlarından) tökülmüş qan və donuz ətindən, yaxud itaətsizlik üzündən Allahdan başqasının (istər bütlərin, istərsə də bütlərdən başqa, digər şeylərin, hətta, müqəddəs hesab edilən şeylərin) adı çəkilərək kəsilmiş heyvandan başqa, bir haram (yemək) tapmıram””.

Ayədəki “rics” sözünün zahiri “murdarlıq” və “pisliklər” mənasında olduğu məlum məsələdir.

C) Mənəvi və zahiri cirkinlik və pisliklər – “Maidə” surəsinin 90-cı ayəsində “rics” sözü hər iki mənada işlədilmişdir:

{یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَیسِرُ وَالْأَنْصَابُ وَالْأَزْلَامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّیطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ}

“Ey iman gətirənlər, həqiqətən şərab, qumar və asılmış bütlər (ə ibadət etmək, onlar üçün qurban kəsmək və həmin qurbanın ətindən yemək) və qumardakı püşk oxları nəcis və murdardır və şeytanın ixtiralarındandır. Buna görə də, onlardan çəkinin, bəlkə, nicat tapasınız”

Yuxarıdakı ayədə “rics” sözü həm mənəvi, həm də zahiri cirkinlik və pislik mənasındadır. Şərab zahiri çirkinlik və

səh:145

pislik mənasındadır, amma qumar isə mənəvi pislik və aludəliyi bildirir. Nəticədə, “rics” sözünün ümumi mənada işlənərək hər cür əxlaqi, mənəvi, zahiri, cismani və ruhi (psixoloji) çirkinliklərə şamil olduğu məlum olur. Deməli, “Təthir” ayəsində Allah-taala “təkvini” iradəsi ilə hər cür çirkinlik və pislikləri (onun bütün mənası ilə) Əhli-beytdən (ə) uaqlaşdıraraq onları paklaşdırdığını bildirir. Bizim bu barədəki dəlilimiz ayədəki “rics” sözünün heç bir qeyd və şərtə istinad edilmədən işlədilməsi və mütləq şəkildə bəyan edilməsidir ki, bütün çirkinlik və pisliklərə şamil olur.

{...وَیطَهِّرَکُمْ تَطْهِیرًا...}

Bu cümlə, həqiqətdə, əvvəlki cümlənin {...لِیذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیتِ...} təkid və təfsiri üçündür.

Qeyd edilən ayəyə uyğun olaraq, Əhli-beyt (ə) Allahın “təkvini” iradəsi ilə hər cür çirkinlik və pisliklərdən uzaq və pak, həmçinin, mütləq ismət məqamına malikdirlər.

qohumlar Əhli-beytdən (ə) hesab edilmirlər. Onların bu barədəki dəlilləri “Təthir” ayəsinin qadınlarla bağlı olan ayələin ortasında yerləşməsi və ondan əvvəl və sonrakı ayələrin qadınlara aid olmasıdır. Beləliklə, ayənin düzülüşü Əhli-beytin (ə) qadınlara şamil edilməsini tələb edir.

Bu nəzəriyyə üç dəlilə əsasən, batildir:

Birinci dəlil: Əvvəldə də bildirdiyimiz kimi, “Təthir” ayəsindən qabaqkı beş ayədə və “Əhzab” surəsinin 32-ci ayəsində (“Təthir” ayəsi bu ayədən sonradır) cəmi iyirmi beş əvəzlik və fel işlədilmişdir ki, qadınlara məxsusdur, amma “Təthir” ayəsində işlədilən əvəzlik və fellərin hamısı kişilərə mənsubdur və onda sadəcə iki dənə qadınlara aid əvəzlik və feldən istifadə edilmişdir ki, həm kişi, həm də qadına aid ola bilir. Həmçinin, həmin əvəzliklərin təkcə qadınara şamil olmadığı qəti bir məsələdir. Nəticədə, Quran Allah-talanın sözü olduğundan, ən kamil və fəsahətli cümlələrə malikdir, eyni zamanda, əvvəli və sonu qadınlara aid olan ayənin ortasında yerləşdirilən “Təthir” ayəsinin nazil edilməsi və əvəzlik və fellərin kişilərə mənsubluğu ayədəki məqsədin Peyğəmbərin (s) qadınları deyil, başqaları olduğunu sübuta yetirir, çünki Allah həmin ayələri digərlərindən fərqləndirmişdir. Beləliklə, söylədiklərimizdən ayədəki Əhli-beytdə (ə) məqsədin Peyğəmbərin (s) qadınları olmadığı və onu digər şəxslər arasında dəlil-sübuta dayanaraq araşdırmağın zəruriliyi məlum olur.

İkinci dəlil: “Təthir” ayəsinin təfsir və şərhlərinə əsasən, Əhli-beytin (ə) mütləq ismət məqamına sahib olması da həmin əqidənin batilliyini sübut edir, bundan əlavə, şiə və ya əhli-sünnə alimlərindən hansı biri Peyğəmbərin (s) qadınlarının ismət məqamına sahib olduğunu söyləmişdir?

Peyğəmbərin (s) qadınlarının, adətən, yaxşı insanlar olduğunu deməkdən əlavə, onlardan bəzilərinin, nəinki, ismət məqamına sahib olduğunu söyləmək olmaz, əksinə

səh:147

dəlil və sübutlara istinad edərək böyük günahlara da mürtəkib olduqlarını bildirmək olar. Bir nümunəni diqqətinizə çatdırırıq:

Əli ibn Əbutalib (ə) həm Allah tərəfindən təyin edilmək, həm də camaatın rəyi ilə seçilmək – özü də üç əvvəlki xəlifənin seçilməsindən fərqli bir şəkildə olan seçilmək – imtiyazına malik olan yeganə xəlifədir. Birinci xəlifə məhdud və xüsusi adamların vasitəsi ilə Bəni-Saidə Səqifəsində seçilmiş və camaat onunla beyət etmək məcburiyyətində qalmışdı. İkinci xəlifə isə birinci xəlifənin təyini ilə və üçüncü xəlifə isə altı nəfərdən ibarət şuranın üç üzvünün verdiyi səslə seçilmiş və idarəçiliyi öz əlinə almışdır. Amma camaatin ümumi hissəsi öz razılığı və daxili meyil və istəyi ilə həzrət Əliyə (ə) tərəf gəlmiş və onunla beyət etmişdir. Onunla beyət etmək istəyən camaatın izdihamı o qədər çox olmuşdur ki, həzrət buyurmuşdur: “Mən Həsən (ə) və Hüseynin (ə) camaatın ayağı altında qalıb əzilməsindən qorxuya düşdüm”.(1)

Amma Peyğəmbərin (s) qadınlarından birinin o həzrətin haqq olan xəlifəsi ilə müxalifət edərək öz beyətini pozduğunun və Peyğəmbərin (s) qadınlarına ölümündən sonra evdən çölə çıxmaması barədə göstəriş verməsinin əksinə olaraq, onun Mədinədən xaric olaraq dəvəyə minməsi və Bəsrəyə tərəf hərəkət etmsinin şahidi oluruq. O, Həvəb adlı yerə çatanda, itlərin hürmək səsini eşidir və Peyğəmbərin belə buyurduğunu xatırlamağa başlayır: “Sizlərdən biri dəvəyə minərək Mədinədən xaric olacaq və Həvəb adlı yerə çatdıqda, itlərin hürmək səsini eşidəcək. O, bu zaman Allahın dinindən çıxmışdır”.

Həmin yerin adını soruşduqda, ona bu yerin Həvəb olduğunu bildirirlər. O, qayıtmaq istədikdə, “Cəməl” döyüşünün təçkilatçıları onu aldadaraq yoluna davam

səh:148

etməsinə səbəb olurlar.(1)

Görəsən, Peyğəmbər (s) və onun xəlifəsinin göstərişi ilə müxalifət edərək Peyğəmbər (s) xəlifəsi ilə müharibə aparan və on yeddi mindən artıq müsəlmanın qanının tökülməsinə bais olan bir qadın məsum və bütün pisliklərdən uzaqdırmı? Maraqlı burasındadır ki, onun özü bu hadisəyə etiraf etmiş və ondan “bu döyüşün (“Cəməl” döyüşü) başlanmasına səbəbkar kimdir və tökülən qanların məsuliyyəti kimin öhdəsinədir?” – deyə soruşduqda, təkcə təəssüfləndiyini bildirərək bunu “ilahi təqdir” hesab etmiş və demişdir ki, kaş ki, bu hadisələr baş verməyəydi!

Ayişənin özünün bu səhvə etiraf dərək “təlafi edilməsinin qeyri-mümkünlüyü”nü söyləməsini əhli-sünnənin bəzi təəssübkeş alimləri ictihad kimi dəyərləndirmiş və bu işin yanlış və bağışlanmazlığını qəbul etməmişlər.

Görəsən, bu cür düşünmək doğrudurmu? Allah Peyğəmbərinin (s) həqiqi xəlifəsi və Ayişənin özünün dediyi kimi, “o, camaatın ən yaxşısıdır və kim ona qəlbində düşmənçilik və qəzəb bəsləsə, kafirdir” – bu xüsusiyyətlərə malik olan şəxs müqabilində ictihad etməsi nə dərəcədə doğrudur? Əgər bu məsələni ictihad kimi qiymətləndirsək, onda, heç bir günahkar öz günahını qəbul etməz və pis əməlini iözünə ctihad ünvanında aşılamağa başlayar.

Nəticədə, “Cəməl” döyüşünün təşkilatçılarına heç bir halda məntiqi şəkildə haqq verilə bilməz və ona səbəb olan şəxslər, şübhəsiz ki, günahkar və xətakarlardırlar, həmçinin, onları pak, tahir və pisliklərdən uzaq hesab etmək olmaz.

Üçüncü dəlil: Gələn bəhslərimizdə də bildirəcəyimiz kimi, əhli-sünnə və şiədən nəql edilən çoxlu sayda rəvayətlər var ki, Əhli-beytin (ə) Peyğəmbərin (s)

səh:149

qadınları deyil, əksinə, Peyğəmbər (s), Əli (ə), Fatimə (ə), Həsən (ə) və Hüseyn (ə) olduğunu bildirir.

2. İkinci nəzəriyyədə Əhli-beytdəki (ə) məqsədin, şəxsən, İslam Peyğəmbəri (s), Əli (ə), Fatimə (ə), Həsən (ə) və Hüseyn (ə), eyni zamanda, Peyğəmbərin (s) qadınları olduğu bildirilir.(1) Bu nəzəriyyəyə əsasən, birinci nəzəriyyəyə tutulan iradlardan birincisi aradan qalxmış olur, çünki qadın və kişi əvəzliklərinin arasından xitab edilənin kişilər olduğunu söyləmək olar, amma digər iki irad (onun şərhi birinci nəzəriyyətə tutulan iradda verildi) Peyğəmbərin (s) qadınları ilə bağlı burada da keçərlidir və bu nəzəriyyəni də qəbul etmək olmaz.

3. Əhli-sünnədən olan digər təfsirçilər Əhli-beytin (ə) Məkkə sakinləri olduğunu bildirərək demişlər: “{...الْبَیتِ...} (Əl-beyt) sözündə məqsəd Allahın evi olan Kəbədir və nəticədə, Əhli-beyt (ə) sözü Məkkə sakinlərinə şamildir”.

Əlbəttə, bu nəzəriyyənin də batilliyi gün kimi aydındır və əvvəlki nəzəriyyəyə tutulan iki irad burada da bəyan edilir. Məkkə əhalisinin Mədinə camaatına nisbətdə heç bir imtiyazı olmadığı halda, necə ola bilər ki, Allah fəqət onları günah və çirkinlikdən pak etmiş olsun?

4. Dördüncü nəzəriyyə şiənin bütün alimlərinin nəzəriyyəsidir və yuxarıda qeyd edilən iradlardan heç biri ona şamil olmur. Həmin nəzəriyyədə Əhli-beytdə (ə) məqsədin Peyğəmbər (s) xanədanından olan xüsusi şəxlər, yəni Əli (ə), Fatimə (ə), Həsən (ə), Hüseyn (ə) və onların da başında Peyğəmbər (s) olduğu bildirilmişdir. Bu nəzəriyyənin doğruluğuna şahid birinci nəzəriyyəyə tutulan iradlardan heç birinin həmin nəzəriyyəyə şamil olmamasıdır. Bundan əlavə, dördüncü nəzəriyyəyə dəlalət edən çoxlu sayda rəvayətlər də mövcuddur. Əllamə Təbatəbai “Əl-Mizan” təfsirində həmin

səh:150

rəvayətlərin sayının yetmişə çatdığını qeyd etmişdir.(1) Maraqlı burasındadır ki, həmin rəvayətlərin əksəriyyəti əhli-sünnənin mənbələrində nəql edilib. Həmin mənbələr bunlardır:

1. “Səhih Müslim”(2) – Əhli-sünnənin ən mötəbər hədis kitablarındandır.

2. “Səhih Tirmizi”(3) – Altılıq təşkil edən kitablardan biridir.

3. “Əlmustədrəku ələs-səhihəyn”(4)

4. “Əs-Sünənil-kubra lil beyhəqi”(5) – bu kitabın fiqhi rəvayətlərlə bağlı olmasına baxmayaraq, onda qeyri-fiqhi rəvayətlər də mövcuddur.

5. Süyutinin “Əddurrul-Mənsur”(6) əsəri.

6. Həkim Həskani Nişapurinin “Şəvahidut-tənzil”(7) əsəri.

7. “Müsnəde Əhməd”.(8)

Beləliklə, Əhli-beytin (ə) beş nəfər olduğunu söyləyən rəvayətlər həm sayca çoxluq təşkil edir, həm də həmin rəvayətlər əhli-sünnənin mötəbər mənbələrində qeyd edilmişdir.

Fəxri Razi bu rəvayətlərin say çoxluğu və onun hansı dərəcədə mötəbər olması barədə maraqlı bir etiraf etmişdir. O, “Mübahilə” ayəsinin (“Ali-İmran” surəsi, ayə 61) təfsiri barədə belə yazır:

واعلم ان هذه الروایة کالمتفق علی صحتها بین اهل التفسیر والحدیث

“Əhli-beyin (ə) kim olmasını təfsir edən bu rəvayət hədis və təfsir əhli alimlərin nəzərində etibarlı və düzgün

səh:151

olan rəvayətdir”.(1)

Nəticədə, Əhli-beytin (ə) kimliyini təfsir edən rəvayətlərin sayca çox və etibarlı olmasını anlayırıq. Həmin rəvayətlərin arasından bir hədisi, yəni “Hədise kisa”nı (“kisa” hədisini) xatırlatmaqla kifayətlənirik.

“Kisa” hədisi iki şəkildə nəql edilmişdir:

1. Müfəssəl (geniş).

2. Müxtəsər (qısa).

Müfəssəl olan və xəstələrin şəfası, çətinlik və problemlərin həlli üçün oxunan “Kisa” hədisi mütəvatir deyil. Amma müxtəsər şəkildəki “Kisa” hədisi mütəvatir şəkildədir və məzmunu aşağıdakı kimidir:

“Günlərin birində Peyğəmbərə (s) müəyyən ölçüdə bir parça gətirdilər. O həzrət Əli (ə), Fatimə (ə), Həsən (ə) və Hüseynin (ə) arxasınca adam göndərərək onları yanına çağırdı və Peyğəmbər (ə) özü ilə birlikdə parçanı onların üzərinə çəkdi və sonra buyurdu:

اَللّهُمَّ إِنَّ هؤُلاءِ أَهْلُ بَیْتی وَخ_اصَّتی اَذْهِبْ عَنْهُمُ الرِّجْسَ، فَنَزَلَ جِبْرَئیلُ إِنَّم_ا یُرِیدُ اللهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً

“İlahi! Bunlar mənim əhli-beytimdir. Pislik və çirkinlikləri onlardan uzaqlaşdır. Sonra Cəbrayıl nazil olaraq “Təthir” ayəsini gətirdi.””

Əhli-sünnənin kitablarında bu rəvayətdən sonra belə bir cümlə qeyd edilmişdir: “Ümmü Sələmə Peyğəmbərdən (s) ona da parçanın altına girməsinə və əhli-beytə qoşulmasına icazə verməsini istədikdə, Peyğəmbər (s) buyurur: “Sən yaxşı insansan, amma əhli-beytdən deyildən.”(2) “Başqa bir hədisdə həmin məsələ Ayişə barəsində də nəql edilmişdir.(3)

Bu rəvayətlərdən əldə edilən nəticə, Əhli-beytin (ə) beş nəfərdən ibarət olmasıdır.

səh:152

Sual: Bu işin fəlsəfəsi nədən ibarətdir? Nə üçün Peyğəmbəri-Əkrəm (s) onları parçanın altına salaraq həmin gözəl cümlələriƏhli-beyt (ə) barədə buyurdu? Ümmü Sələmə və Ayişəyə parçanın altına girməyə nə üçün icazə vermədi?

Cavab: Peyğəmbərin (s) belə bir addım atmasına səbəb onun Əhli-beyti (ə) digərlərindən ayırmaq istəməsidir. O həzrət istəyirdi ki, Əhli-beyti (ə) hamıya elə bir şəkildə tanıtsın ki, həmin şəxslər barəsində nə onun öz zamanında, nə də gələcəkdə heç kəs qəsdən və bilməyərəkdən Əhli-beyti (ə) başqa şəxslərə şamil etməsin və onlar barəsində heç bir qaranlıq məsələ və tutula bilən irad qalmasın. Bu cəhətdən, Peyğəmbər həmin məsələ ilə kifayətlənməmiş və müxtəlif mənbələr, o cümlədən, “Şəvahidut-tənzil” əsərində gələn (Peyğəmbərin (s) xüsusi xadimi Ənəs ibn Malikdən nəql edilən) rəvayətə əsasən, bu hadisəsən sonra hər gün sübh namazından sonra və camaat namazlıarından qabaq həzrət Əli (ə) və Fatimənin (ə) qapısı önündə dayanaraq belə buyurmuşdur:

اَلصَّلاةَ ی_ا أَهْلَ الْبَیْتِ إِنَّم_ا یُرِیدُ اللهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتَ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهیراً

“Namaz vaxtıdır ey Peyğəmbərin əhli-beyti! Həqiqətən, Allah (təkvini iradəsi ilə) siz (Peyğəmbərin) Əhli-beyt(in)dən (əqidə, əxlaq və əməllərdə) hər cür (növ) pisliyi təmizləmək və sizi bütün pisliklərdən pak etmək istəyir”.

O həzrət bu işi altı ay davamlı olaraq təkrar etmişdir.(1) Yuxarıda qeyd etdiyimiz rəvayət Əbu Səid Xudridən də nəql edilmişdir. O deyir: “Peyğəmbər (s) səkkiz ay hər gün sübhlər bu işi davamlı olaraq yerinə yetirirdi”.(2)

Peyğəmbərin (s) bu müddətdən artıq həmin işi davam etdirdiyini, amma Ənəs ibn Malikin altı ay və Əbu Səid Xudrinin isə səkkiz aydan artıq görmədiyini düşünmək mümkündür.(3)

səh:153

Deməli, Peyğəmbərin (s) bu əməlindəki məqsəd Əhli-beyti (s) tamamilə digərlərindən ayırmaq və onun misdaq və nümunəsinin təkcə həmin şəxslərə mənsub olduğunu bildirməkdir. O həzrətin buna kamil bir şəkildə nail ola bildiyi aydın məsələdir. Peyğəmbərin (s) digər bir məsələ ilə bağlı bu qədər isarar və təkid etdiyi heç bir yerdə görülməmişdir. Belə olan halda, Əhli-beytin (ə) başqa şəxslər olduğunu söyləməyimiz insafsızlıq deyilmi?

Görəsən, nə üçün gün kimi aydın olan bu məsələ ilə əlaqədar yanlış yolda olur və digərlərini də giriftarçılığa düçar edirlər? Bu sualın da cavabı aydındır və o, rəyə əsasən təfsir etmənin insanların gözündə onların həqiqətləri görməsinə mane olan qalın bir hicabın (pərdənin) yaranması səbəb olmasıdır. Təəssüflər olsun ki, bu hicab o qədər qalındır ki, günün işiğını da görə bilmirlər. Ya da qəbul etmək istəmirlər.

İlahi! Biz həmişə sənin hidayət və yol göstərməyinə möhtacıq. Bizi bir an belə olsa, öz hidayət nurundan məhrum etmə. İlahi! Bizə Quranın təfsiri və din maarifi, həmçinin, həqiqətlərə yetişməkdə yardımçı ol.

“imamət”inə dəlalət edən ayələr barəsindədir və yuxarıdakı ayə bu məsələyə deyil, əksinə Əhli-beytin (ə) ismətinə dəlalət edir. Siz nə üçün həmin ayəyə istinad edirsiniz?

Cavab: Əgər Əhli-beytin (s) ismət məqamı sübuta yetirilsə, imamət məqamı da sübuta yetirilmiş olacaq. Əvvəldə deyildiyi kimi, itaət edilməli olan imam qeydsiz-şərtsiz bildirilmiş və ona itaətin vacibliyində də heç bir şərt nəzərdə tutulmamışdır. Əlbəttə, məsum olmayan imama mütləq şəkildə itaət etməyin mümkün olmadığını bildiyimizə görə, imamın məsum olması zəruridir. Bundan əlavə, imamın təyin edilməsi və ya seçilməsindən söhbət düşdüyündə, məsum imam olduğu zaman, digər şəxsin ardınca getmək düzgün deyil.

Həzrət İbrahimlə bağlı olan “Bəqərə” surəsinin 124-cü ayəsində Allah-taalanın ona “Ulul-əzm”, “xəlil”, “Peyğəmbər” məqamlarını əta etdikdən və onu bir sıra çətin imtahanlardan keçirdikdən sonra “imamət” məqamına layiq gördüyü bildirilir. Eyni zamanda, o həzrətin bu məqamı onun nəsil və zürriyyələrinə də (gələcək övladlarına) əta etməsi istəyinə aşağıdakı kimi cavab verir:

{...لَا ینَالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ}

“Mənim əhdim zalımlara şamil olmaz.” Beləliklə, Allah isməti imamətin ayrılmaz bir hissəsi olduğunu bildirərək bundan əvvəl zülmə mürtəkib olanlara həmin məqamın nəsib olmayacağını vurğulayır.

İkinci sual: Biz hər bir imamın məsum olduğunu qəbul edirik, amma hər bir məsum imamdırmı? Bəyəm, xanım Zəhra (ə) məsum deyildimi, bəs, nə üçün o, imam seçilmədi?

Cavab: Qadınlar arasında ismətə malik olmaq onların imam olmasını zəruri etməz. Amma kişilər arasında məsumluq zərurət təşkil edir və biz yer üzündə kişilər arasında Peyğəmbər (s) və imamlardan (ə) başqa, məsum olan bir şəxsi tanımırıq.

Üçüncü sual: Əvvəlki bəhslərdə “Təthir” ayəsindən öncə və sonrakı ayələrdə işlənən əvəzlik və fellərin

səh:155

qadınlara məxsus olduğu, amma həmin ayədəki əvəzlik və fellərin kişilərə mənsub olaraq fərqli şəkildə gətirilməsi xitab edilən kəslərin Peyğəmbərin (s) qadınları olması fikrini aradan qaldırdığı söylənmişdi.

Halbuki, əvəzlik və fellərin bu şəkildə gətirildiyini göstərən ayələrin olmasına baxmayaraq, həmin əvəzliklər qadına da şamil edilir. Məsələn, həzrət İbrahimə qoca yaşında övlad verilməsi ilə bağlı ayədə işlədilən əvəzliklər onun qadınına da şamildir və ona da xitab edilmişdir.

“Hud” surəsinin 73-cü ayəsində oxuyuruq:

{قَالُوا أَتَعْجَبِینَ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ رَحْمَتُ اللَّهِ وَبَرَکَاتُهُ عَلَیکُمْ أَهْلَ الْبَیتِ إِنَّهُ حَمِیدٌ مَجِیدٌ}

“(Mələklər) dedilər: “Allahın rəhməti və onun bərəkətləri sizin ailənizə olduğu halda, Allahın əmrinə (işinə) təəccüb edirsən?! Həqiqətən, o, sifət və işləri mədh edilmiş, ümumi lütf və mərhəmət sahibidir”. (Allahın bütün işləri bəyənilmişdir. O, tükənməz və əvəzsiz nemət, ehsan və kərəm sahibidir!)”.

Bu ayəyə uyğun olaraq, həzrət İbrahimin arvadına kişilərə mənsub olan əvəzliklə {...عَلَیکُمْ...} “ələykum” deyə xitab edilmişdir.

Cavab: Əllamə Təbatəbai(1) və digərlərinin də dediyi kimi, Quran ayələrinin hamısı bir yerdə nazil edilməmişdir. Hətta, bəzən bir ayənin cümləsi bir dəfə də təkrar olunmurdu. Ayələr baş verən hadisələr və tələbatlara əsasən nazil edilirdi. Beləliklə, müəyyən bir zamanda ayələrin bu şəkildə nazil edilməsi və xitabının Peyğəmbərin qadınları olması, “Kisa” hədisinin baş verməsi və Peyğəmbərin (s) Əhli-beytlə (ə) bağlı hacətlərini Allahdan diləməsi və “Təthir” ayəsinin göndərilməsi və onun ardınca xüsusi məsələlər və hadisələrlə bağlı ayənin nazil edilməsi də mümkündür. Nəticədə, Quranın bütün ayələrinin bir-biri ilə irtibat və bağlılığa malik olması zəruri deyil.

Beləliklə, “Təthir” ayəsinin həm Əhli-beytdən (ə) olan

səh:156

beş nəfərin ismətini bildirdiyi, həm də Əmirəl-Möminin Əlinin (ə) vilayətinə aid olduğu aydın olur.

saleh əməllər etdiyini vurğulayır. Allah-taala bundan sonra əməlisaleh möminlərin axirətə nail olacaqları və bir-birindən dəyərli olan üç mühüm savabı xatırladır:

1. {...فِی رَوْضَاتِ الْجَنَّاتِ...}:

1. (cənnət bağları) – Axirətdə ilkin olaraq onların məskun olacaqları yer cənnət bağlarıdır.

Sual: {...رَوْضَاتِ الْجَنَّاتِ...} - yəni, cənnət bağları haradadır?

Cavab: Əgər Quranı başdan ayağa qədər mütaliə etsək, bu cümləni “Şura” surəsinin 23-cü ayəsindən başqa, digər bir ayədə tapa bilmərik. Ərəblər yaşıl, bol sulu və ağacları olan bağa “rovzə” deyir və “rovzat” onun cəmidir. Əlbəttə, bəzən suyun toplandığı yerə də bu söz şamildir. Amma “rovzə” sözündə məqsəd onun birinci mənasıdır və {...رَوْضَاتِ الْجَنَّاتِ...} “cənnət bağları” deməkdir.

Sual: Cənnətdəki bütün bağların başdan-başa yaşıl və təravətli olmasına baxmayaraq, “cənnət bağları”nda hansı məna nəzərdə tutulmuşdur?

Cavab: Yuxarıdakı cümlədən cənnətdəki bağlardan əlavə, Allahın xüsusi bəndələrinə məxsus olan bağların olacağı da anlaşılır. Nəticədə, möminlərə saleh əməlləri müqabilində veriləcək ilkin nemətin “cənnət bağları” olması aydın olur.

2. {...لَهُمْ مَا یشَاءُونَ...}:

2. (onlar üçün istədikləri hər şey var) – Xüsusi cənnət bağlarında məskunlaşmış olacaq əməlisaleh möminlər üçün onların istədikləri hər bir şey hazır ediləcək. Həqiqətən də, maddi nemətlərlə bağlı bundan üstün olan bir məsələ təsəvvür edilməzdir, çünki o hər nəyi istəsə, ona verəcəklər.

3. {...عِنْدَ رَبِّهِمْ...}:

3. (Allah yanında) – Cənnət nemətləri maddi və mənəvi nemətlərlə qarışıqdır. Aydın olduğu kimi, möminlər saleh əməllər nəticəsində, ən yaxşı vəziyyətdədirlər və maddi nemətlərdən istifadə edirlər. Bu məsələ mənəvi cəhətdən də belədir. Onlar Allah yanında “Ali-İmran” surəsinin 169-cu ayəsində şəhidlər üçün deyilən yaxınlıq məqamına

səh:158

malikdirlər. Amma {...عِنْدَ رَبِّهِمْ...} məqamının hansı xüsusiyyət və bərəkətlərinin olduğu bizə o qədər də aydın deyil.

{...ذَلِکَ هُوَ الْفَضْلُ الْکَبِیرُ...}

(Bu, böyük fəzilətdir) – Əməlisaleh möminlərə cənnətdə maddi və mənəvi nemətlərin hazırlanmasını Allah-taala “böyük fəzilət” adlandırmışdır. Əgər Allah bir şeyi “böyük fəzilət” adlandırarsa, biz hər nə qədər fikirləşsək də o, bizim düşündüyümüzdən əzəmətli və böyük olacaq.

Deməli, Allaha bəndəlik etməyin iki meyarı vardır: İman və saleh əməl. Beləliklə, “elm”, “sərvət”, “mal” və “qüdrət” kimi digər məsələlər iman və saleh əməl üçün istifadə olunduqda dəyər kəsb edəcəkdir.

{ذَلِکَ الَّذِی یبَشِّرُ اللَّهُ عِبَادَهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ...}

Allah bu ayədə də əməlisaleh möminlərə {...رَوْضَاتِ الْجَنَّاتِ...}، {...لَهُمْ مَا یشَاءُونَ...}، {...عِنْدَ رَبِّهِمْ...} kimi nemətlər əta edəcəyini bildirir ki, onlara nəfslə mübarizə, ibadət və itaət çətin gəlməsin. Yuxarıdakı ayə barədə verilən qısa izaha diqqət etməklə, “Məvəddət” ayəsinin şərh və təfsirinə nəzər salaq.

bir muzd istəmədiyini bildirmişdir.

{...إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبَی...}

(yalnız yaxınlarıma məhəbbətdən başqa) – Peyğəmbər (s) risalət müqabilində onlardan sadəcə Əhli-beyt (ə) və yaxınlarına məhəbbətdən başqa, heç bir muzd istəməmişdir. Nəticədə, o həzrətin iyirmi üç illik təbliğ və müsəlmanlara çəkdiyi zəhmət müqabilində fəqət “yaxınlarına məhəbbət” bəsləmələrini tələb etdiyi məlum olur.

Həmin Peyğəmbərlərin öz risalət və təbliğləri müqabilində heç bir muzd istəməməsi, amma İslam Peyğəmbərinin (s) yaxınlarına muzd olaraq məhəbbət və sevgi bəsləməyi istəməsi necə mümkündür? Görəsən, İslam Peyğəmbərinin (s) məqamı üstün idi, yoxsa, digər Peyğəmbərlərin? Şübhəsiz ki, Xatəmul-ənbiya həzrət Məhəmməd Mustafa (s) bütün Peyğəmbərlərdən üstün və fəzilətlidir, həmçinin, qiaymət günü hər bir Peyğəmbər sadəcə öz ümmətinə şahid olacaq, amma o həzrət isə bütün şəhadət verə bilənlərin şəhadətinə. Buna Quranın aşağıdakı ayəsi dəlildir:

{فَکَیفَ إِذَا جِئْنَا مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ بِشَهِیدٍ وَجِئْنَا بِکَ عَلَی هَؤُلَاءِ شَهِیدًا}(1)

“Buna görə də, hər ümmətdən (onların iman, küfr, itaətkarlıq və itaətsizliklərinə şahidlik etmək üçün) bir şahid (Peyğəmbərlərini) gətirəcəyimiz və səni də bunlara (bu ümmətə, yaxud o şahidlərə) şahid gətirəcəyimiz zaman, (sənin və camaatın halı) necə olacaq?!”

Sözün düzü, məsələ daha qarışıq bir şəkildədir, çünki Allahın ən üstün olan Peyğəmbəri (s) əcr və muzd istəyir, amma digər Peyğəmbərlər əksinə, heç bir əcr istəmirlər. Həqiqətən də, bu ayənin dərin təfəkkür və düşüncə tələb etməsinə baxmayaraq, bəsi alimlər onun yanından sadəliklə keçmiş və ayıq vicdanın onlara verəcəkləri əzabdan qaçmışlar.

Sual: Peyğəmbərin (s) bu əcr və muzdu istəməkdəki hədəfi nə olmuşdur? Görəsən, həmin muzdu özü üçün istəyir, yoxsa, bu tələbdə də digər bir müqəddəs hədəf yatır ki, onun xeyri yenə də müsəlmanların özünə qayıdır?

Cavab: Bu məsələnin aydın olması üçün Quranın digər iki ayəsini də “Məvəddət” ayəsi ilə tutuşdurmalıyıq ki, ayələrin özü bir-birini təfsir etsin.

1. “Səba” surəsinin 47-ci ayəsində buyurulur:

{قُلْ مَا سَأَلْتُکُمْ مِنْ أَجْرٍ فَهُوَ لَکُمْ إِنْ أَجْرِی إِلَّا عَلَی اللَّهِ وَهُوَ عَلَی کُلِّ شَیءٍ شَهِیدٌ}

“De ki: “Sizdən istəmədiyim bütün muzdlar sizin olsun.

səh:161

(Sizdən muzd istəməyə haqqım var idi). Sizdən istədiyim muzd (Əhli-beytimə olan məhəbbət) sizin öz xeyrinizədir, mənim mükafatım yalnız Allahın öhdəsinədir və o, hər bir şeydən agah və hər bir şeyə şahiddir.”

Bu şərif ayənin də “Məvəddət” ayəsindəki qaranlıq qalan məsələni bir qədər izah etdiyini və İslam Peyğəmbərinin (s) də digər Peyğəmbərlər kimi özü üçün heç bir muzd və əcr istəmədiyini, əksinə yaxınlara məhəbbətlə bağlı həmin muzdun camaatın öz xeyrinə olduğunu bildirdiyi anlaşılır.

2. Həqiqətdə, “Səba” surəsinin 47-ci ayəsinin təfsiri olan “Furqan” surəsinin 57-ci ayəsində “yaxınlara məhəbbət” məsələsinin camaata necə faydalı olması izah edilir:

{قُلْ مَا أَسْأَلُکُمْ عَلَیهِ مِنْ أَجْرٍ إِلَّا مَنْ شَاءَ أَنْ یتَّخِذَ إِلَی رَبِّهِ سَبِیلًا}

“De: “Mən bunun (ilahi tapşırıqların çatdırılmasının) müqabilində sizdən kiminsə öz Rəbbinə tərəf yol tutmaq istəməsi istisna olmaqla, bir muzd istəmirəm. (Peyğəmbərin dəvətindən sonra ümmətin ixtiyari şəkildə Allaha tərəf getməsi Peyğəmbərliyin muzdudur)”.

Yuxarıdakı ayə İslam Peyğəmbərinin (s) istədiyi əcr və muzdun onun şəxsi mənafeyinə xidmət etmədiyini, əksinə onun faydasının camaatın özünə qayıtdığını nişan verir. Həmçinin, ayə risalət əcrinin istənilməsinin özündə ilahi hədəflərin olduğunu və həqiqətdə, həmin mənfəətin dinin özünə qayıtdığını göstərir. Nəticədə, o həzrətin “Məvəddət” ayəsində istədiyi muzdun onun şəxsən özü üçün deyil, camaatın xeyrinə olduğu məlum olur. Belə olan halda, bu ayəyə şəxsi düşüncələrlə üst-üstə gəlmədiyi üçün sadə yanaşmaq lazımdırmı?

gəlmişlər. Sözsüz ki, “vilayət” məsələsi risalətlə bir çəki və ağırlıqdadır və onun davamıdır. Deməli, yaxınlara məhəbbət {... الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبَی...} də risalətlə mütənasibdir. Bundan əlavə, vilayətlə camaat Allaha doğru istiqamətləndirilir.

Əgər “Məvəddət” ayəsini şiə alimlərinin təfsir etdiyi kimi təfsir etsək, həm bu, həm də onunla irtibata malik olan digər ayələrin mənası aydın olacaq və həm də ki, bu rabitənin məntiqi və düzgünlüyü meydana çıxacaq.

Maraqlı burasındadır ki, ilahi maarif ensiklopediyası və imamətlə bağlı olan “Nüdbə” duasında da yuxarıdakı üç ayəyə işarə edilmiş və imamlar tərəfindən həmin ayələrin ilahi rəhmət və cənnətə daxil olmağa vəsilə olduğu bildirilmişdir.

(yaxınlara məhəbbəti) yaxşı işlərə sevgi və məhəbbət kimi nəzərdə tutmuşlar. Onların fikrincə, namaz, oruc, həcc, sileyi-rəhim (qohum-əqrəbaya yaxşılıq), böyüklərə ehtiram, cihad və s. işlərə məhəbbət risalətin muzd və əcri hesab edilir.

3. Bəziləri ayədəki “fi” sözünün “lam” mənasında işləndiyini və ayənin mənasının “mənə məhəbbət göstərin ki, mənim risalətimin muzd və əcridir, çünki mən sizin qohumunuzam” – olduğunu söyləmiş və bu məsələ ilə bağlı müfəssəl bir şəcərənamə düzəldərək bütün ərəb qəbilələrini Peyğəmbərə qohum etmişlər. Bu cür təfsirin də irada malik olduğu aydın məsələdir.

Birincisi, “fi” sözünün “lam” mənasında işləndiyi hallar çox azdır və ayədəki həmin sözün də “lam” mənasında olduğunu bildirən dəlillərimiz yoxdur.

İkincisi, peyğmbərə (s) şəxsən, məhəbbət göstərmək risalətə bərabər və onunla eyni ölçüdə tutula bilməz. Risalətin muzdu onun özünə bərabər şəkildə olmalıdır. Görəsən, yuxarıda “məni incitməyin və məhəbbət göstərin, çünki mən sizin qohumunuzam” kimi işlədilən məna risalətə bərabərdirmi? Ayənin bu cür təfsir edilməsi onun həqiqi mənasına təhqir deyilmi?

4. Dördüncü təfsir yuxarıdakından da aşağı olan bir təfsirdir və həmin təfsirdə deyilir: “Öz qohumlarınıza məhəbbət göstərin, çünki risalətimin muzd və əcri sizin öz qohumlarınıza məhəbbət göstərməyinizdir.” İnsan ayənin bu cür təfsir edilməsinə inanmaq istəməsə də, təəssüflər olsun ki, belə təfsir və rəyə malik olan alimlər mövcuddur. Bu nəzəriyyənin batil və səhvliyi o qədər aydın və aşkardır ki, ona cavab verməyə ehtiyac tələb etmir. Öz qohumlarına insanın məhəbbət və sevgi göstərməsi risalətlə eyni çəki və ağırlıqdadırmı?

Görəsən, insanın öz yaxınlarına məhəbbəti nübuvvətin davamı hesab edilirmi? Bəli, əgər məsələyə bu cür səthi yanaşsaq və təssübkeşlik etsək, açıq-aşkar belə səhv və

səh:164

yanlışlara yol verəcəyik.

Həqiqətən də, bu və digər təfsirlərin ayə ilə mütənasibliyi varmı və yaxud o, ərəb ədəbiyyatıdan (qrammatikasından) azacıq belə olsa, başı çıxan birinin əlinə düşsə, ondakı çatışmamazlığı görməyəcəkmi? Bu cəhətdən, alimlərin özləri də onun çatışmamazlığına və qeyri-həqiqi mənada olmasına etiraf edirlər. Nə üçün Quran ayəsini giriftarçılıq və çətinliyə düşəcəyimizi bilə-bilə qeyri-həqiqi və məcazi mənaya yozmalıyıq? Niyə barəsində bəhs etdiyimiz ayədəki “yaxınlara məhəbbət” sözünü “imamət” və “vilayət”, həmçinin, digər ayələrlə tamamilə uyğun gələn mənaya yozmamalıyıq?

Əhli-beytinə (ə) məhəbbəti olduğu halda dünyadan gedən kəslər bağışlanmaq və məğfirətə layiq olacaqlar.

Doğrudan da, bu necə məhəbbətdir ki, əgər insan ölənə kimi onu qoruyub saxlaya bilsə, günahlarının bağışlanmasına səbəb olacaq? Bu adi bir sevgi və məhəbbətdirmi?

3. أَلا مَنْ م_اتَ عَلی حُبِّ آلِ مُحَمّد م_اتَ ت_ائِباً:

3. Əhli-beytə (ə) məhəbbəti olduğu halda vəfat edənlər pak halda ölərlər. Yəni, bu məhəbbət tövbənin əvəzedicisidir. Onlar ölən zaman tövbəkarlar kimi bağışlanarlar. Həqiqətən də, bu necə bir məhəbbətdir?

4. أَلا وَمَنْ م_اتَ عَلی حُبِّ آلِ مُحَمَّد م_اتَ مُؤْمِناً مُسْتَکْمِلَ الاْیمانِ:

4. Peyğəmbərin (s) Əhli-beytinə (ə) sevgi bəsləyərək ölənlər imanları kamil olan möminlər kimi dünyadan köçrlər. Sadə bir bağlılıq imanın kamilliyinə səbəb ola bilərmi? Şübhəsiz ki, bu cümlələrdə mühüm mənalar yatmışdır və həmin mənalar yüksək kamala çatmağa səbəb olmuşdur.

5. أَلا وَمَنْ ماتَ عَلی حُبِّ آلِ مُحَمّد م_اتَ بَشَّرَهُ مَلَکُ الْمَوْتِ بِاْلَجَنَّةِ ثُمَّ مُنْکِرٌ وَنَکیرٌ:

5. Bilin ki, Ali-Məhəmmədə (s) məhəbbətlə ölən şəxslərə ölüm mələyi sonra isə sorğu-sual mələkləri cənnət müjdəsi verərlər. İnsana ölümün ilkin mərhələsində bəşarət verən həmin məhəbbət hansı xüsusiyyətlərə malikdir?

6. لا وَمَنْ م_اتَ عَلی حُبِّ آلِ مُحَمّد یَزِفُّ إِلَی الْجَنَّةِ کَم_ا تَزِفُّ الْعَرُوسُ إِلی بَیْتِ زَوْجِه_ا:

6. Agah olun ki, Əhli-beytə (s) məhəbbətlə dünyasını dəyişənləri kəcavədə aparəlan təzə gəlin kimi cənnətə apararlar. Yəni, onu ehtirama layiq bir şəkildə cənnətə apararlar. Əhli-beytə (s) məhəbbətin belə qeyri-adi təsirləri vardır.

7. لا وَمَنْ م_اتَ عَلی حُبِّ آلِ مُحَمَّد فُتِحَ لَهُ فی قَبْرِه ب_اب_انِ إِلَی الْجَنَّةِ:

7. َPeyğəmbərin (s) Əhli-beytin (s) məhəbbətlə dünyasını dəyişənlərin qəbirindən cənnətə iki qapı açarlar.

Sual: Nə üçün iki qapı?

Cavab: Ola bilsin ki, biri nübuvvətə və digəri də imamət və vilayətə görədir.

8 . لا وَمَنْ م_اتَ عَلی حُبِّ آلِ مُحَمّد جَعَلَ اللهُ قَبْرَهُ مَزارَ مَلائِکَةِ الرَّحْمَة:

8. َBilin ki, Əhli-beytə (s) məhəbbətlə dünyasını

səh:166

dəyişənlərin qəbirini Allah rəhmət mələklərinin ziyarətgahına çevirər. Bir insanın qəbrinin sadə bir məhəbbətlə ziyarətgaha çevriləcəyinə inanmaq olarmı?

9. أَلا وَمَنْ م_اتَ عَلی حُبِّ آلِ مُحَمّد م_ات عَلَی السُّنَّةِ وَالْجَماعَةِ:

9. Əhli-beytə (s) məhəbbətlə vəfat edənlər Peyğəmbər (s) sünnəsində və müsəlman cəmiyyətində olduğu halda dünyadan köçmüşlər.

Yuxarıdakı doqquz cümlədə Əhli-beytə (s) məhəbbətin təsirləri bəyan edildi. Sonrakı üç cümlədə onlarla düşmənçiliyin mənfi təsirlərindən bəhs ediləcəkdir.

İndi həmin cümlələrə nəzər salın:

10. أَلا وَمَنْ م_اتَ عَلی بُغْضِ آلِ مُحَمَّد ج_اءَ یَوْمَ الْقِی_امَةِ مَکْتُوبٌ بَیْنَ عَیْنَیْهِ آیِسٌ مِنْ رَحْمَةِ اللهِ:

10. Agah olun ki, Peyğəmbər (s) Əhli-beytinə (s) kin və düşmınçiliyi olduğu halda ölənlər məşhər səhrasına alınlarında “bu Allahın rəhmətindən məyus və naümid olmuşdur” yazıldığı halda gətirilərlər. Əhli-beytlə (s) düşmınçilik insanı suquta uğradacaq qədər təhlükəlidir.

11. اَلا وَمَنْ ماتَ عَلی بُغْضِ آلِ مُحَمَّد ماتَ کافِراً:

11. Bilin ki, Əhli-beytə (s) düşmən olaraq ölən kəslər kafir kimi dünyadan gedərlər. Bu, öncəki cümlədə deyiləndən də pis bir vəziyyətdir.

12. اَلا وَمَنْ م_اتَ عَلی بُغْضِ آلِ مُحَمَّد لَمْ یَشُمَّ رَائِحَةَ الْجَنَّةِ:

12. Agah olun ki, Peyğəmbər (s) Əhli-beytinə (s) kin və düşmınçilik bəsləyərək vəfat edənlərə cənnətin iyisini duymaq nəsib olmaz. Bəzi rəvayətlərə uyğun olaraq, cənnətin gözəl iyisi min illik bir fasilədən duyulur.(1) Belə

səh:167

olduğu halda, siz məsələni təsəvvür edin.

Bu rəvayətə uyğun olaraq, Əhli-beytə (s) düşmən kəslərin cənnətin ətrini beş yüz illik məsafədən belə, duymayacağı, bir sözlə, ondan çox-çox uzaq olduğu məlum olur. Bu cür gözəl rəvayəti nəql edən Fəxri Razinin ayəni əvvəlki bəhslərdə də qeyd etdiyimiz kimi, çox sadə bir şəkildə təfsir etməsi təəccüb doğurur. Daha təəccüblüsü onun bu rəvayəti nəql etdikdən sonra, rəvayətin mərkəzində duran Peyğəmbər (s) Əhli-beyti (ə) barədə sözə başlayaraq belə deməsidir:

“Peyğəmbərin (s) ailəsi onunla daha çox, möhkəm və kamil irtibat və münasibətdə olan şəxlərdir. Şübhəsiz ki, o həzrətlə daha yaxın olan kəslər Fatimə (ə), Əli (ə), Həsən (ə) və Hüseyndir (ə) və bu məsələ mütəvatir və çox aydın olan bir məsələdir”.(1)

Belə bir rəvayətin təəssübkeş olan sünni bir alim tərəfindən nəql edilməsi maraqlı məsələdir. Bu cür təfsir şiə alimlərinin təfsirinə o qədər yaxındır ki, mən onun barəsində mütaliə edərkən bir anlıq onun şiə, yoxsa, sünni alimi tərəfindən yazılması barədə şəkkə düşdüm. Elə bildim ki, şiə aliminin təfsirini mütaliə edirəm.

Sual: “Məvəddət” ayəsi və onun təfsiri ilə əlaqədar olan digər Quran ayələrini tutuşdurduğumuz və nəql edilən bir çox rəvayəti və yuxarıdakı hədisi nəzərə aldığımızda, Əhli-beytə (ə) göstərilən məhəbbətin sadə, vilayət və imamətdən kənar olduğunu başa düşmək mümkündürmü? Eyni zamanda, biz qəti şəkildə məhəbbətin vilayət və imamətlə bağlı olduğunu iddia edə və onun risalətin davamı və onunla eyni çəki və ölçüdə olduğunu söyləyə bilmərikmi?

Əgər belə olmadığını düşünsək, onda, hansı təfsiri göstərə

səh:168

bilərik ki, ayə və qeyd edilən yuxarıdakı rəvayət ilə kamilən uyğun gəlmiş olsun? Biz Allaha Əhli-beytin (ə) vilayətini qəlbimizdə yerləşdirdiyi, həmçinin valideynlərimizin də, həmin məhəbbəti bizə öyrətdiyi üçün minnətdar olmalıyıq.

sünnədən müxtəlif şəkildə rəvayətlər nəql edilmişdir. Biz onlardan bir neçı nümunəsini qeyd etməklə kifayətlənirik:

1. Əhli-sünnənin böyüklərindən hesab edilən Əhməd “Fəzailus-səhabə” adlı kitabında Səid ibn Cübeyrdən, o da Amirdən aşağıdakı rəvayəti nəql edir:

لَمّ_ا نَزَلَتْ {قُلْ لَا أَسْأَلُکُمْ عَلَیهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبَی} ق_الُوا: یا رَسُولَ اللهِ! مَنْ قَرابَتُکَ؟ مَنْ هؤُلاءُ الَّذینَ وَجَبَتْ عَلَیْن_ا مَوَدَّتُهُمْ؟ ق_الَ: عَلِیٌّ وَفاطِمَةُ وَابْن_اهُما، وق_الَه_ا ثَلاثاً(1)

““Məvəddət” ayəsi Peyğəmbərə (s) nazil olan zaman, camaat o həzrətdən soruşdu ki, ayədə yaxınlara məhəbbət göstərməyimiz vacib olan kəslərdə məqsəd kimlərdir? Peyğəmbər (s) həmin kəslərdəki məqsədin Əli (ə), Fatimə (ə), Həsən (ə) və Hüseyn (ə) olduğunu dedi və bu cümləni üç dəfə təkrarladı”.

Bu rəvayətdən bir neçə mühüm mətləb aydın olur:

Birincisi, rəvayətdə işlənən “yaxınlar” (Zəvil-qurba) sözündəki məqsədin Peyğəmbər (s), müsəlmanların qohumları və insanı Allaha yaxınlaşdıran yaxşı işlər deyil, Peyğəmbərin (ə) Əhli-beyti (ə) olduğu bildirilir. Bundan əlavə, “yaxınlar” peyğmbərin (s) bütün qohumları hesab edilmir, əksinə, xüsusi və sayca müəyyən edilən şəxslərə şamildir və biz onların adlarını xatırlatmışıq.

İkincisi, əvvəlki mətləbdə xatırladılan məsələlər Peyğəmbərin (s) səhabələrinin də zehnində vardı və onlar bu səbəbdən, əhli-sünnənin bəzi alimləri kimi ehtimalların ardınca getməmişlər. Başa düşmüşlər ki, ayədəki məqsəd Peyğəmbərin (s) bütün qohumları və yaxınları deyil, ona görə də həzrətdən həmin şəxsləri tanıtdırmasını istəmişlər.

Üçüncüsü, Şiə alimlərinin bəyan etdikləri kimi, Peyğəmbərin (s) səhabələri də “Məvəddət” ayəsinin mənasını rəvayətləri nəzərə almadan başa düşmələrinə və həmin məhəbbətin onlara vacib olmasına baxmayaraq, təkrarən o

səh:170

həzrətdən bu məhəbbətin nə üçün vacib olması barədə soruşmuşlar. Görəsən bu məhəbbətin fəlsəfəsi bəzi hökmlərdə olduğu kimi bizim üçün qaranlıqdır, yoxsa, onun fəlsəfəsi aydın və aşkardır? Eyni zamanda, onun mənası budur ki, məhəbbət həmin şəxsiyyətlərə itaət və tabe olmaq üçün bir müqəddimədir. Əgər bu ayə və onun təfsiri ilə əlaqədar olaraq nəql edilən rəvayətlər, həmçinin, Fəxri Razidən nəql etdiyimiz bu yuxarıdakı rəvayətdən düzgün nəticə çıxarmaq istəyiriksə, məhəbbəti imamət, vilayət və xilafətin fəlsəfəsi olduğunu başa düşməliyik. Vilayət risalətlə bir sırada və onunla eyni çəkidədir. İslamın əsası risalətdə olduğu kimi, vilayət də onun davamı hesab edilməlidir.

Peyğəmbərin (s) həddən artıq çox olan qohumları arasında əmisi Abbas və onun övladları, Əbdül Müttəlibin digər nəvələri də vardı və biz onların içindən sadəcə Fatimə (ə), Əli(ə), Həsən (ə) və Hüseynə (ə) istinad etməklə doğru addım atmış oluruq və təkcə onlar vilayət və imamət üçün ən yaxşı qərinədirlər. Əgər belə olmasaydı, onda, həmin məhbbətin sadə və Peyğəmbərin (s) bütün qohumlarına şamil olduğunu söyləmək mümkün olardı.

2. Mərhum Təbərsi özünün “Məcməul-bəyan” əsərində Hakim Həskaninin “Şəvahidut-tənzil” əsərinə istinadən Əbu Əmamə Bahelidən “Nüdbə” duasında da nəzərə çarpan aşağıdakı rəvayəti nəql edir:

إِنَّ اللهَ تَع_الی خَلَقَ الاَنْبی_اءَ مِنْ أَشْج_ار شَتّی وَخَلَقَ أَنَا وَعَلِیّاً مِنْ شَجَرَة واحِدَة فَاَنَا أَصْلُها وَعَلِیٌ فَرْعُها وَف_اطِمَةُ لِقاحُها وَالْحَسَنُ وَالْحُسَیْنُ ثِم_ارُه_ا وَأَشْیاعُن_ا أَوْراقُه_ا، فَمَنْ تَعَلَّقَ بِغُصْن مِنْ أَغْصانِه_ا نَج_ا وَمَنْ زاغَ عَنه_ا هَوی وَلَوْ أَنَّ عبداً عَبَدَ اللهَ بَیْنَ الصَّف_ا وَالْمَرْوَةِ اَلْفَ ع_ام ثُمَّ اَلْفَ ع_ام ثُمَّ اَلْفَ ع_ام حَتَّی یَصیرَ کَالشَّنِّ.(1)

səh:171

الْب_الی ثُمَّ لَمْ یُدْرِکْ مَحَبَّتَن_ا کَبَّهُ اللهُ عَلی مِنْخَرَیْهِ فِی النّ_ارِ ثُمَّ تَلا: {...قُلْ لَا أَسْأَلُکُمْ عَلَیهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبَی...}

“Allah-taala Peyğəmbərləri ayrı-ayrı nəsillərdən və kökdən yaratmışdır, amma mən (İslam Peyğəmbəri (s)) və Əli (ə) bir ağac (nəsil) və bir kökdənik. Mən bu ağacın kökü, Əli (ə) isə onun budaqları, Fatimə (ə) onun tumurcuqları, Həsən (ə) və Hüseyn (ə) isə meyvələri və bizim şiələrimiz də ağacın yarpaqları mənziləsindədir. Əgər Allah bəndələrindən hansısa biri Səfa və Mərvə arasında hər dəfəsində min il olmaqla cəmi üç min il ibadət edə və su tuluğu kimi bu yolda köhnəlib quruyar, amma bizim məhəbbətimizi dərk etməzsə, bütün bu ibadətlərin ona heç bir faydası olmaz, əksinə Allah-taala onu üzü üstə cəhənnəmə atar. Daha sonra Peyğəmbər (s) “Məvəddət” ayəsini tilavət etdi”.(1)

Bu rəvayətdə də, aşağıdakı məsələlər nəzərə çarpır:

Birincisi, bu rəvayətdə də Əhli-beytə (ə) göstərilən məhəbbətin sadə və adi bir məhəbbət deyil, əksinə vilayət və imamətin səmərəsi olduğu və o şəxsiyyətlərin ismət və təharət məqamına malik olduqları bildirilir.

İkincisi, yuxarıdakı rəvayət açıq-aşkar {...شَجَرَةٍ طَیبَةٍ...}(2) (pak olan ağac) ayəsinin rəsim və şəkilidir. Ayənin təfsirlərindən biri yuxarıdakı rəvayətdə bildirilən kimidir.

Üçüncüsü, ağacın yarpaqları meyvələrin qorunması rolunu oynayır. Əgər yarpaqlar olmazsa, onun meyvələri günəş və digər təbii hadisələr müqabilində məhv olacaqdır. Rəvayətdə qeyd edildiyi kimi, ağacın yarpaqları kimi göstərilən şiələr onun meyvəsi olan imamət, vilayət və rəhbərliyi qorumaqda vəzifəlidirlər.

Dördüncüsü, doğrudur ki, Səfa və Mərvə arasında ibadət

səh:172

etməyin Məscidül-hərama nisbətdə üstünlüyü vardır, amma həmin ibadətlərin imamət və vilayətsiz heç bir dəyərə malik olmadığı rəvayətdən istifadə etməklə başa düşülür.

Beşincisi, bir daha rəvayətdə bildirilən məhəbbətin sadə məhbbət olmadığını nəzərinizə çatdırırıq, əgər həmin məhəbbət sadə və adi bir məhbbət olsaydı, rəvayət və hədislər müqabilində onun qaranlıq qalan tərəfləri olmuş olardı. Amma onu vilayət və imamətə yozsaq, mənası tamamilə aydın olacaq.

3. Süyuti “Əddürrul-Mənsur” əsərində imam Səccaddan (ə) belə bir rəvayət nəql etmişdir: “Kərbəla əsirlərini Şama gətirdikləri zaman, zəhərli təbliğatın təsirinə düşənlərdən biri imam Zeynəl-Abidinə xitab olaraq dedi: “Allaha şükürlər olsun ki, sizi rüsvay edərək yalanınızı üzə çıxardı.” Bu cür sözlərin həddən artıq pis və xoşagəlməz olmasına baxmayaraq, imam onun Bəni-Üməyyə zəhərli təbliğatının təsiri altında olduğunu nəzərə alaraq qəzəblənmədi və onunla mülayim danışaraq soruşdu ki, sən Quran oxuyursanmı?

-Bəli, niyə də oxumayım?!

-İmam dedi ki, sən bizi tanıyırsanmı?

-Siz kimsiniz?

-“Məvəddət” – {...قُلْ لَا أَسْأَلُکُمْ عَلَیهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبَی...} ayəsini heç tilavət etmisənmi?

-Bəli, bu ayə Peyğəmbərin (s) Əhli-beytinə (ə) məhəbbət göstərməyi vacib etmişdir, amma bunun sizinlə nə əlaqəsi var?

-Peyğəmbər xanədanənən yaxınları bizlərik.

Şamlı kişi bu sözləri eşitdikdə, çox pis oldu və öz işindən peşman olaraq tovbə etdi”.(1)

Bütün qərinə və şahidlər və bu barədə bəyan edilən rəvayətlərin hamısı Əhli-beytə (ə) bəslənilən məhəbbətin adi və sadə bir məhəbbət olmadığını göstərir.

səh:173

Bunun da cavabın bildirmiş və demişdik ki, əcr və muzd hər bir şeyin özünə uyğun şəkildə olmalıdır və mənşə və ya səməmrəsi imamət və vilayət olan məhəbbət də risalətlə mütənasib olmalıdır. Eyni zamanda, vilayətsiz sadə məhəbbət nübuvvətlə eyni çəkidə ola bilməz. Allahın hikmət sahibi və əməllərin savabını hikmətə əsasən verdiyi üçün, Peyğəmbərdə (s) hikmətə əsasən, risalətinə münasib olan bir muzd tələb edir ki, o da vilayət və imamətlə əlaqədar olan məhəbbətdir.

eşitmisiniz. Biz bir daha onu xatırladırıq:

“Həzrət Əli (ə) ona edilən hədsiz zülümlər, sükut və ev dustaqlığından sonra, müsəlmanlaın hakimi olur. Onun qardaşı Əqil – ailə və külfət sahibi, həm də fəqir bir şəxs idi – Mədinədən hakimiyyətin mərkəzi olan Kufə şəhərinə qardaşının yanına gəlir ki, bəlkə, beytül-maldan bir qədər artıq səhm ala bildi. Həzrət Əli qızmar istidə onun üçün süfrə açır, amma həmin süfrə padşah və sultanların süfrəsi kimi cürbəcür yeməklərlə bəzənmiş deyildi və adi süfrələrdən fərqlənmirdi. Bu baxımdan, Əqil əlini süfrəyə uzatmır və deyir: “Bu yeməklər mənim mədəmə görə deyil. Sən mənim çətinliyimi həll et ki, Mədinəyə qayıdım”. Həzrət Əli (ə) buyurdu: “Qardaş, Kufə bazarının zəngin olduğunu bilirsən, gəl birlikdə gedib dükanlardan birini yaraq, sən də istədiyin qədər mal götür apar”. Əqil deyir ki, əziz qardaş, bəyəm, biz oğruyuq ki, belə bir işə əl ataq?! Həzrət cavabında ona “beytül-maldan əlavə bir şey götürmək oğurluq deyilmi?” – deyir. Sonra həzrət qardaşına başqa bir təklif edərək deyir “Eşitmişəm ki, Kufəyə bir karvan gəlir. Gəl pusquda dayanıb o karvanı soyaq və sən ehtiyaclı olduğun hər şeyi o karvandan götür”. Əqil deyir ki, axı, biz karvan soyan quldur deyilik! Həzrət Əli (ə): “Beytül-maldan kiməsə səhmindən artıq bir şey vermək də bir növ quldurluqdur, sən nə üçün məni bu cür işlərə dəvət edirsən?” – deyir.(1) Sonra Əli (ə) közərmiş bir dəmiri ona tərəf yaxınlaşdıraraq, demək istəyir ki, sən bunun istiisinə dözə bilmədiyin halda, mən cəhənnəmin atəşinə dözə bilərəmmi? Əqil onun bir an belə ədalətdən xaric olmayacağını gördüyündə, ayağa qalxıb gedir”.

Dünyanın hansı bir yerində qüdrətli və ölkə sərvətinə sahib olan bir qardaşın ədaləti gözləmək üçün öz qardaşı

səh:176

ilə belə rəftar etdiyini müşahidə etmək olar?!

İlahi! Bizim məsul şəxslərimizə də bu cür olmağı nəsib elə.

gün məni Əliyə (s) bəslədiyim məhəbbətə görə sənin budaqlarından asarlar. Dünyanın harasında bu cü aşiqləri tapmaq olar?!”(1) Vədə edilmiş gün gəlib çatdıqda, onu həmin ağacdan asırlar və o, bununla kifayətlənməyərək Əlinin (ə) fəzilətlərindən danışmağa başlayır. Düşmən ona mane ola bilmədikdə, həm dilini, həm də başını kəsir”.

Baş canan yolunda fəda oldu, lap yerinə düşdü,

Bun din boynumdan əda oldu, lap yerinə düşdü.

Qəlbim qanı ilə düzələn həna başa yaxıldı,

Qəlbim qanı dillərdə dastana çevrildi, lap yerinə düşdü.

Sual: İslam dinində təqiyyə etmək vacib deyilmi? Nə üçün belə insanlar təqiyyə edərək öz canlarının amanda qalmasına çalışmırdılar?

Cavab: Təqiyyə bəzi yerlərdə vacib olduğu kimi, bəzi yerlərdə də haramdır. Dinin təməl və əsaslarə aradan gedə və bütün yeri zülmət və zülm bürüryərsə, insan qüdrətə sahib olduğu miqdarada onun mənfi cəhətlərini ifşa etməlidir. Belə hallarda təqiyyə etməyin ən böyük və bağışlanılmayan günahlardan ola biləcəyi də bildirilmişdir.(2)

mübahisə edən (höcətləşən) kəsə de: “Gəlin biz öz oğullarımızı, siz də öz oğullarınızı, biz öz qadınlarımızı, siz də öz qadınlarınızı, biz özümüzü, siz də özünüzü (bizim canımız kimi olan kəsləri) çağıraq, sonra bir-birimizə nifrin edək, beləliklə, Allahın lənətinin yalançılara olmasını diləyək (Peyğəmbər (s) bu hadisədə imam Həsənlə (ə) imam Hüseyni (ə) oğulları, Fatiməni (ə) qadın və Əlini (ə) canı kimi “mübahilə”yə, yəni ayədə işarə olunan qarşılıqlı nifrin etmə mərasiminə apardı və kafirlər təslim oldular)”.(1)

bbbbu qədər məntiqi və tutarlı dəlillərdən sonra yenə də İslamı qəbul etməməkdə israr etsələr, onlarla başqa cür davranaraq mübahilə et ki, bu yolla haqq aydın olsun.

2. “Mübahilə” nə deməkdir?

“Mübahilə” sözü “bəhl” kökündən götürülmüşdür və ərəb dilinin lüğətində “tərk etmək” mənasını verir. Dəvələr balalayanda, sahibi onun süd gələn yerlərini (əmcəyini) bağlayır ki, dəvənin balası südün hamısını içib qurtarmasın və sahibi də ondan istifadə edə bilsin. Ərəblər bəzən də dəvə balasının dəvənin bütün südünü içə bilməsi üçün, onu sərbəst buraxırlar. Belə dəvələr “ibilun bahil” adlanır.

Amma həmin sözün terminalogiyada başqa bir mənası da var və iki nəfər elmi və məntiqi bəhslərdə bir-birini qane edə bilməsə bir-birinin haqqında qarğış edərək deyirlər ki, əgər mən doğru deyirəmsə, Allah sənin cəzanı versin. Bu məsələyə şərtləri ilə bərabər “mübahilə” deyirlər.

“Mübahilə” sözünün lüğəvi və terminoloji mənasının bir-biri ilə irtibatı aydındır. Özünün haqq olduğunu iddia edən şəxs qarşı tərəfi tərk edərək onu Allaha tapşırır.

məsihilərinin böyüyü.

2. Bizimlə sizin övladlarımız.

3. Bizim və sizin qadınlarınız.

4. Özümüzlə sizin özünüz.

“Mübahilə” ayəsindəki {...أَبْنَاءَنَا...} (oğullarımız), {...نِسَاءَنَا...} (qızlarımız) və {...أَنْفُسَنَا...} (özümüz) sözlərindəki məqsədin kimlər olduğunu gələcək bəhslərdə geniş və müfəssəl bildirəcəyik.

{...ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَی الْکَاذِبِینَ}

Mübahilədə iştirak etmək üçün tərəflər arasında müəyyən edilmiş şəxslər hazır olduqda, onlar bu şəkildə mübahilə etməli idilər ki, əgər kim yalan desə, Allahın əzabı və lənəti ona olsun və bu yolla haqq aşkara çıxsın.

etdilər ki, Peyğəmbər iki uşağın – Həsən (ə) və Hüseynin (ə) əlindən tutmuş, Fatimə (ə) və Əli (ə) də onun yanında meydana gəlir.

Məsihilərin böyük üsqufu bunları gördükdə deyir ki, mən elə şəxslərin simalarını görürəm ki, əgər Allaha dua etsələr, hökmən, qəbul olar və yer üzündə bir məsihi qalmaz!(1) Onlar mübahilədən əl çəkərək müsəlmanların kənarında yaşamaq və onlara vergi verməyə razı olduqlarını bildirdilər.

İslam Peyğəmbəri (s) onların təklifini qəbul etdi və mübahilədən əl çəkdi.

Müxtəsər şəkildə qeyd etdiyimiz mübahilə hadisəsi İslam tarixində səbt edilmişdir. Hicri dördüncü əsr alimlərindən olan Əbu Bəkr Cəssas özünün iki kitabında bu zəminədə iki gözəl və cazibədar cümlə qeyd etmişdir:

1. “Əhkamul-Quran” kitabında belə yazır:

إنّ رواة السّیر ونقلة الاثر لم یختلفوا فی أنّ النّبی| أخذ بید الحسن والحسین وعلی وفاطمة ودعا النصاری الّذی حاجّوه الی المباهله(2)

“Mübahilə günü Peyğəmbərin (s) Həsən (ə) və Hüseynin (ə) əlindən tutduğu və Əli (ə) və Fatimənin (ə) də yanında olduğu halda, Nəcran məsihilərini mübahiləyə dəvət etməsi barədə heç bir tarixçi, ravi və məlumat verənlər fikir ayrılığına malik deyillər (yəni, bu məsələni təsdiqləmişlər).”

2. “Mərifətu ulumil-hədis” kitabında aşağıdakı sözləri qələmə almışdır:

قد تواترت الاخبار فی التّفاسیر عن عبدالله بن عبّاس و غیره أنّ رسول الله| أخذ یوم المباهلة بید علی والحسن والحسین و جعلوا فاطمة ورائهم ثم قال: هؤلاء أبنائنا و أنفسنا و نسائنا(3)

səh:182

“Abdullah ibn Abbasın “Mübahilə” ayəsinin nazil olması ilə bağlı Peyğəmbərdən (s) nəql etdiyi hədis mütəvatirdir. Həmin hadisənin məzmunu belədir ki, Peyğəmbər (s) mübahilə günü Əli (ə), Həsən (ə) və Hüseyni (ə) yanında gətirdi və Fatimə (ə) də onların arxasınca hərəkət edirdi. Həzrət buyurdu: “Bunlar bizim, övladlarımız, qadınlarımız və bizim özümüzdür””.

“Mübahilə” ayəsinin nazil olması barədə çoxlu rəvayət və hədislər nəql edilmişdir. Biz sadəcə onlardan birini nəql etməklə kifayətlənirik:

“Səhih Müslim” kitabının “Fəzailus-səhabə” qismində Səd ibn Əbi Vəqqasdan maraqlı bir hədis nəql edilmişdir:

“Səd deyir: “Mən Müaviyyənin görüşünə getmişdim. Müaviyyə mənə dedi ki, eşitmişəm sən Əliyə (ə) lənət göndərmirsən. Ona nə üçün nalayiq sözlər demir və lənət oxumursan?”(1) Səd cavabında Müaviyyəyə xitab olaraq dedi ki, Allah ona lənət eləsin. Sonra ona “Mən Peyğəmbərdən (s) Əli (ə) barəsində üç cümlə eşitmişəm ki, sənin istəyini yerinə yetirməyimə mane olur. Həmin cümlələr belədir:

A) Peyğəmbər (s) “Təbuk” döyüşünəı gedərkən Əlini (ə) Mədinədə öz yerinə canişin təyin etdiyində, o həzrət dedi ki, ey Peyğəmbər, nə üçün məni də özününzlə döyüşə aparmırsınız? Peyğəmbər buyurdu: “Sənin mənə nisbətinin Harunun (ə) qardaşı Musaya (ə) mənziləti nisbətindı olmasını istəmirsənmi? O, həm Musanın (ə) qardaşı, həm də canişini idi.”

B) “Xeybər” döyüşündə qalanın fəthi üçün müxtəlif

səh:183

şəxslər döyüşə getsələr də, onların hamısı kor-peşman geri qayıtdı. Peyğəmbər (s) bir gecə buyurdu ki, sabah döyüş bayrağını elə bir şəxsə verəcəyəm ki, o döyüşdün yorulmur və düşmənə də arxa çevirmir. Bütün səhabələr həmin şəxsin kim olmasının intizarında idi. Birdən peyğəbmbər (s) üzünü səhabələrə tutaraq gözlərilə kimizə axtarmağa başladı və Əlini (ə) görmədikdə, onun harada olduğunu soruşdu. Xəbər verdilər ki, o, göz ağrısına tutulubdur deyə istirahət edir.

Onu yanına çağırmalarını istədi. Əli (ə) Peyğəmbərin (s) yanına gəldikdə o həzrət ağzının suyundan onun gözlərinə çəkdi və Allahın izni ilə gözləri şəfa tapdı. Bayrağı ona verdi və həzrət Əli (ə) döyüşün gedişində Xeybər qalasını fəth etdi.

C) Mübahilə məsələsində də Peyğəmbər (s) Əli (ə), Fatimə (ə), Həsən (ə) və Hüseynlə (ə) Nəcran məsihiləri ilə mübahilədə iştirak etdi. Daha sonra Səd Müaviyyəyə dedi ki, Peyğəmbərdən (s) Əlinin (ə) fəzilətləri barədə eşitdiyim bu sözlərlə ona lənət göndərə bilərəmmi?! Müaviyyə (Allahın lənəti ona olsun) sakit olaraq öz sözlərindən peşman oldu”.(1)

اجمع المفسّرون علی ان «ابناءنا» اشارة الی الحسن والحسین‘ و «نسائنا» اشارة الی فاطمه÷ و «انفسنا» اشارة الی علی×

“Əhli-sünnə və şiə təfsirçilərinin hamısı fikir birliyinə malikdirlər ki, {...نِسَاءَنَا...} (qızlarımız) sözündəki məqsəd Peyğəmbərin (s) qızı Fatimə (ə), {...أَبْنَاءَنَا...} (oğullarımız) sözündə imam Həsən (ə) və imam Hüseyn (ə) və {...أَنْفُسَنَا...} (özümüz) sözündə isə Əlidir (ə)”.

Ayətullahul-uzma Mərəşi Nəcəfi (r.ə) bu kitabın vərəqlərinin ən aşağı hissəsində əhli-sünnənin altmış kitabından yuxarıdakı mətləbi nəql etmişdir.(1)

Bu, o deməkdir ki, həmin məsələ o qədər aydın və aşkardır ki, əhli-sünnənin bütün kitablarında öz əksini tapmışdır.

Amma təəssüflər olsun ki, bütün bu rəvayətlərin olmasına baxmayaraq, əhli-sünnənin yersiz təəssübçülük və şəxsi rəyə əsasən ayələri təfsir edən bəzi alimləri həmin ayə ilə bağlı təəccüb doğuran mətləblər söyləmişlər. Onlardan ikisinə diqqət edin:

1. Alusi “Ruhul-məani” kitabında mübahilədə Peyğəmbərlə (s), Fatimə (ə), Əli (ə), Həsən (ə) və Hüseyndən (ə) başqa, kiminsə iştirak etmədiyini etiraf və bu məsələ barəsində hansısa bir möminin şəkk etməməli olduğuna təkid etdikdən sonra, şiə alimlərinin dəlilləri barədə söhbət açaraq iddia edir ki, {...أَنْفُسَنَا...} (özümüz) sözündəki məqsəd Peyğəmbərin (s) özüdür və Əli (ə) {...أَبْنَاءَنَا...} (oğullarımız) sözünə daxildir. Çünki ərəblər kürəkənə də bəzən “oğul” deyirdilər.(2)

Bu məsələyə cavab da açıq-aşkardır. Həmin ayəyə əsasən, Peyğəmbər (s) {...نِسَاءَنَا...} (qızlarımız), {...أَبْنَاءَنَا...} (oğullarımız), {...أَنْفُسَنَا...} (özümüz) – nı mübahiləyə aparmışdır. Əgər {...أَنْفُسَنَا...} (özümüz) sözündəki məqsəd Peyğəmbərin (s) özüdürsə, onda, yaxınları mübahiləyə dəvət etməyin mənası olarmı? Bildiyimiz kimi, Quran fəsahət və bəlağətli sözlərə

səh:185

malikdir və qeyri-fəsih sözlər onda işlənməmiş və boş yerə Peyğəmbərə (s) yaxınlarını mübahiləyə aparmasına göstəriş verməmişdir. Həmin sözdəki məqsədin Peyğəmbərin (s) özü olmadığı aydındır. Bundan əlavə, ərəbin ədəbiyyatında kürəkənə oğul deyə xitab edilməsinə rast gəlməmişik və bu məsələ nadir hallarda və məcazi mənada işlənir.

Bu şəkildə olan düşüncə və nəzərlərdən o qədər də təəccüb etməyin, çünki bunlar yersiz təəssübkeşliyin nəticələridir. Belə şəxslər öz batil əqidələrinə haqq qazandırmaq üçün, hətta, Qurana belə öz fikirlərini yeritmək istəyirlər.

2. Alusinin yuxarıdakı sözlərdən daha heyrətlisi Məhəmməd Ubdənin “Əl-Mənar” təfsirindəki nəzəriyyəsidir. O, “Mübahilə” ayəsinin təfsiri ilə əlaqədar yazır:

الرّوایات متّفقة علی أنّ النّبی| اختار للمباهلة علیّاً وفاطمة و ولدیهما و یحملون کلمة نسائنا علی فاطمة وکلمة انفسنا علی علیٍّ فقط و مصادر هذه الرّوایات الشّیعة و مقصدهم منها معروف(1)

“Rəvayət və hədislərdə Peyğəmbərin (s) mühabiləyə Əli (ə), Fatimə (ə) və onların iki övladını apardığı göstərilmişdir. {...نِسَاءَنَا...} sözü Fatiməyə (ə) və {...أَنْفُسَنَا...} sözü Əliyə (ə) aid edilmişdir. Bu sözlər şiələrin mənbə və sənədələrində qeyd edilmişdir. Onların belə rəvayətlərdəki hədəfi məlum məsələdir”.

Həqiqətən də, Məhəmməd Ubdənin sözlərinin əvvəli və axırı bir-biri ilə ziddiyyət təşkil edir. Çünki əvvəldə rəvayətlərdə həmin məsələnin bildirildiyini söyləyir, sonra isə onu şiələrə nisbət verir. Bundan əlavə, onun sonuncu sözləri düzgün deyil, onun iddia etdiyinin əksinə olaraq, həmin məsələlər daha çox əhli-sünnə mənbələrində qeyd edilmişdir. Belə əsassız sözlər müqabilində təəssüfləndiyimizi bildirməkdən başqa, bir söz demirik.

Beləliklə, “Mübahilə” ayəsinin deyilən bütün rəvayət və hədislərə əsasən, Əmirəl-Mömininin (ə) və onun

səh:186

övladlarının vilayətinə dəlalət etdiyi anlaşılır.

Sual: “Mübahilə” ayəsinin Əmirəl-Möminin (ə) üçün fəzilət və iftixar hesab edilməsində şübhə yoxdur. Amma onun vilayətlə hansı rabitəsi var ki, siz həmin ayəni burada o məqsədlə qeyd etmisiniz?

Cavab: Ayədəki {...أَنْفُسَنَا...} sözünün şəxsən, həzrət Əliyə (ə) şamil olduğu aydın məsələdir, amma Peyğəmbər (s) Əlini (ə) öz canı kimi tanıtdırdığına görə, ondakı məqsəd sözün həqiqi mənasıdır, yoxsa, məqamın üstünlüyüdür? Sözsüz ki, həqiqi məna nəzərdə tutulmamışdır. Yəni, Əli (ə) Peyğəmbər deyil, əksinə onun bütün kamalat, şücaət, təqva və digər xüsusiyyətlərdə Peyğəmbər kimi olması bildirilir. Bu baxımdan, əgər Peyğəmbər (s) üçünAllah tərəfindən canişin təyin edilsə və ya ümmət kimisə seçmək istəsə, onlar həzrət Əli (ə) kimi birini seçməli deyillərmi? Çünki o, ismət və təharət məqamında, həmçinin, bütün kamal sifətlərində, şəxsən, Peyğəmbərin (s) özü kimidir. Əgər bununla yanaşı, digər şəxslər seçilərsə, əql həmin işi qəbahət və pis bir iş kimi dəyərləndirməzmi? Deməli, {...أَنْفُسَنَا...} sözünün şəxsən, həzrət Əliyə (ə) uyğun gəlməsi ilə biz vilayət və imamət məsələsini sübuta yetirə bilərik.

İlahi! Əhli-beytin (ə) vilayəti olaraq bizə əta etdiyin bu böyük və əvəzsiz nemətinqədrini bilməyimizdə bizə kömək ol. Onların dünyadakı nəzərlərini və axirətdə isə şəfaətini bizdən məhrum etmə.

zamanadək, müxtəlif dövrlər olmuşdur. Bu dövrdə o, insan adlandırılacaq şəkildə olmamışdır).

Həqiqətən, biz insanı (ilk iki insanın nəslini) qarışıqlardan ibarət olan bir nütfədən, (hər biri bir neçə maddədən təşkil olunmuş kişi ilə qadının mənisindən) yaratdıq, onu bir haldan başqa bir hala saldıq ki, imtahana çəkək. Nəhayət, onu eşidən və görən bir varlıq etdik.

Həqiqətən, onu (yaradılış və şəriət hidayəti ilə həyatı boyunca) düz yola yönəltdik – istər şükr edən olsun, istərsə də nankor.

Əlbəttə, biz kafirlər (və nankorlar) üçün zəncirlər, qandallar və alovlu bir od hazırlamışıq.

Şübhəsiz, yaxşı əməl sahibləri (o aləmdə sərin və xoş ətirli) kafur qatılmış camdan içəcəklər.

(Orada) elə bir bulaq (vardır) ki, Allah bəndələri ondan içəcək və onu hər hansı bir tərzdə istəsələr, axıdacaqlar.

Onlar öz nəzirlərinə əməl edər, şəri və əzabı olduqca geniş olan bir gündən qorxarlar.

Onlar yeməklərini, özləri(nin ehtiyacı olub çox) istədikləri halda, Allaha olan məhəbbət üzündən fəqirə, yetimə və əsirə verərlər.

(Onlar həm dildə, həm də qəlbdə deyərlər:) “Biz sizə Allah rizası üçün yemək veririk. Biz sizdən hər hansı bir mükafat və təşəkkür istəmirik”.

“Həqiqətən, biz öz Rəbbimizdən, çox sərt, olduqca çətin, dəhşətli (və üzlərin tutulub qaralacağı) gündən qorxuruq”.(1)

“İnsan” surəsindədir. Bu surənin otuz bir ayəsindən on səkkizi onların bu bənzərsiz fəzilətləi barəsindədir. Həmin ayələrin bir qismində macəranın əsli və digər on dörd ayədə isə Əhli-beyt (ə) olan bu dəyərli ailənin etdiyi əməllərin savabından söhbət açılır. Onlarla əlaqədar olan mətləbi gələn bəhslərdə diqqətinizə çatdıracağıq.

övladlarım şəfa tapsa, üç gün oruc tutacağam”. Xanım Fatimə (ə) də, hətta, imam Həsən (ə) və imam Hüseyn (ə) yaşları çox az olmasına baxmayaraq, ata və anasının nəzir etdikləri kimi oruc tutmağı nəzir etdilər. Orada olan Fizzə (onların xidmətçisi) də çox ehtimal ki, eyni şəkildə nəzir etdi. Çox az bir müddətdən sonra Peyğəmbərin (s) nəvələri şəfa tapır və Əhli-beyt (ə) öz nəzirlərini əda etməli olur.

Birinci gün oruc tuturlar. Həzrət Əli (ə) bu üç günlük orucun iftarı üçün bir miqdar arpa gətirir. Onu üyüdüb una çevirərək üç yerə bölürlər. Onun birinci qismindən oruc tutanların sayına görə birinci günün iftarı üçün çörək hazırlayırlar. İftar zamanı onlar həyət qapısının araxasından bir nəfərin səsləndiyini duyaraq çölə çıxırlar və bir şəxsi görürlər ki, onlara belə xitab edir:

اَلسَّلامُ عَلَیْکُمْ یا اَهْلَ الْبَیْتِ

“Salam olsun sizə, ey Əhli-beyt (ə)”. Mən ehtiyaclı, möhtac və miskin bir şəxsəm. Mənə kömək edin. Həzrət Əli (ə) öz hissəsinə düşən çörək payını o fəqirə verir və Fatimə (ə) də belə edir, həmçinin, ailənin qalan üzvləri də öz paylarını həmin şəxsə verirlər. O axşam onlar su ilə iftar edirlər.(1) İkinci gün də oruc tutaraq unun üçdəbir hissəsi ilə çörək hazırladılar. İftar etmək istəyərkən yenə də kiminsə səsləndiyini duydular və çölə çıxdılar. Həmin şəxs belə dedi: “Salam olsun sizə, ey Əhli-beyt (ə)!” Onlar həmin şəxsdən kim olduğunu və nəyə ehtiyac duyduğunu soruşdular. O dedi ki, mən bu şəhərdəki yetimlərdən biriyəm və acam. Məni doyurun. Yenə də həzrət Əli (ə) öz payına düşən hissəni ona verdi və digərləri də kamil

səh:190

bir ixlasla Allahın rizayətini cəlb etmək üçün bu işi gördülər və birinci gündə olduğu kimi su ilə iftar etdilər. Üçüncü gün də birinci və ikinci günlərdə olduğu kimi oruc tutdular və hadisələr əvvəldə olduğu kimi təkrarlanmağa başladı. Bu dəfə onlardan kömək istəyən şəxs bir əsir idi. Həzrət Əli (ə) və ailənin digər üzvləri öz paylarını əsirə verərək həmin günü su ilə iftar etdilər və beləliklə, öz nəzirlərinə vəfalı qaldılar.

Növbəti gün Peyğəmbər (s) imam Həsən (ə) və imam Hüseyni (ə) zəifliyin şiddətindən titrəyən halda müşahidə etdikdə çox narahat oldu və digər tərəfdən də, qızı Fatimənin çuxura düşmüş gözlərini gördükdə, o həzrətin nigaranlığı bir az da artdı və o, həzrət Əlidən (ə) soruşdu ki, ey Əli (ə), nə üçün uşaqlar bu qıdır zıifləmiş və narahat haldadırlar? Niyə qızım Fatimənin (ə) rəngi solmuşdur? Həzrət Əli (ə) hadisəni Peyğəmbərə (ə) danışdı və Cəbrayıl nazil olaraq “İnsan” (Dəhr) surəsinin ayələrini gətirdi”.

zamanı gəldikdə, müxtəlif bəhanələrlə öz nəzirlərinə əməl etməkdən boyun qaçırırlar. Bəzən nəzir etməklə bağlı olan sözlərin düzgün oxunun-oxunmamasında şəkkə düşür, bəzən də onun düzgün icra edilib-edilməməsində şübhə edirlər. Bir sözlə, hansısa bir bəhanə ilə onu yerinə yetirməkdən çəkinirlər.

Bu məsələ bir şəxsin canı xətərt və təhlükəyə düşərkən nicat tapacağı təqdirdə, çətin bir nəziri yerinə yetirəcəyinə söz verməsinə və həmin çətinlikdən nicat tapdıqdan sonra da nəzir etdiyi imamzadəyə xitab olaraq belə deməsinə bənzəyir: “Ey “imamzadə, mən canım təhlükəyə düşdüyündə, qorxumdan belə əağır bir nəzir etdim, siz nə üçün mənə inandınız və məni xilas etdiniz?!”

Biz müsəlmanların bəzzisi aşağıdakı ayənin misdaq və nümunəsiyik:

{فَإِذَا رَکِبُوا فِی الْفُلْکِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَی الْبَرِّ إِذَا هُمْ یشْرِکُونَ}(1)

“Gəmiyə minən (və qərq olmaq təhlükəsi ilə üzləşən) zaman dini yalnız Allaha məxsus edib ona dua edərlər. (İbadət etdikləri bütləri unudarlar. Allah) onları quruya çıxarıb xilas edən kimi dərhal ona şərik qoşarlar”.

Əhli-beyt (ə) isə heç vaxt bu cür olmamışdır və onlar təkcə öz nəzirlərinə deyil, əksinə bütün əhdlərinə həmişə əməl etmişlər. Çünki imanın(2) nişanə və həqiqi müsəlmanın əlamətlərindən biri insanın zərərinə də olsa, əhd və nəzirə vəfa etməkdir.

etdiyi Əhli-beytin (ə) ikinci xüsusiyyəti onların qiyamət (məad və dirilmə) günündən qorxmasıdır. Bu qorxu qiyamət günündə kiməsə zülm ediləcəyindən deyil, əksinə Allahın ilahi ədalət məhkəməsində dayanacaqları səbəbindəndir.

Çünki həmin ədalət məkkəməsində insanın bütün böyük və kiçik əməlləri araşdırılacaq. {فَمَنْ یعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَیرًا یرَهُ * وَمَنْ یعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یرَهُ} (Hər kəs bir zərrə ağırlığında yaxşı iş görmüşsə, onu(n qarşılığını, yaxud eyni ilə təcəssümünü) görəcəkdir və hər kəs bir zərrə ağırlığında pis iş görmüşsə, onu görəcəkdir) ayəsinin misdaq və nümunəsi olan məhkəmə, həqiqətən də, qorxmağa layiqdir. Çünki orada tükü yağdan çəkər kimi əməllər dəyərləndirilir və heç kimə iynənin ucu qədər də zülm olunmur. Bəli, ilahi ədalət məhkəməsi geniş və əhatəlidir, o kişi, qadın, böyük, kiçik, varlı, fəqir, yaşlı, cavan, alim, cahilə – bir sözlə, bütün insanlara şamildir. Belə bir məhkəməyə iman və etiqad bəsləmək insanda qorxu və xof yaradır.

və Allahın onların ixtiyarında qoyduğu nemətlərdən onların da faydalanması üçün onlara kömək etməlidirlər.

B) Yetim – Yetimlər öz himayədarlarını itirən kəslərdir. Yetimlarin maddi baxımdan ehtiyaclı olmaması mümükündür, amma onlar ruhi və mənəvi cəhətdən məhəbbət və nəvazişə ehtiyaclıdırlar. Son zamanlarda baş verən şiddətli və çoxlu tələfat olan zəlzələlərin birində əlli nəfərdən ibarət olan bir ailədən sadəcə bir nəfər sağ qalmışdı. Həmin şəxs ata, ana, əmi, dayı, bacı, qardaş – bir sözlə, bütün yaxınlarını itirmişdi. Onun məhəbbət və nəvazişə daha çox ehtiyacı vardır, yoxsa, o, təklikdə həmin problemlərin öhdəsindən gələ bilməz.

C) Əsir – Bu sözün mənası aşkar və aydındır və öz ev-eşiyi, vətən və yaxınlarından uzaq düşərək digər eldə tək qalmış bir kəsə deyilir. Əsirin öz vətənində varlı və dövlətli olmaq imkanı vardır, amma əsarətdən sonra kömək və yardıma ehtiyaclıdır. Uzun sözün qısası, mömin və müsəlman olan insanlar öz imkan və qüdrətləri daxilində cəmiyyətin zərər çəkmiş bütün təbəqələrinə kömək etməlidirlər.

Günümüzdə yuxarıda qeyd edilərək Əhli-beyt (ə) xanədanının diqqət mərkəzində saxlanılan cəmiyyətin üç qrupu (təbəqəsi) mövcud deyil, amma digər möhtac təbəqələr də var ki, onların köməyə ehtiyacı daha artıqdır. Məsələn, xərçəng, cüzam və s. kimi müalicəsinə ümid olmayan xəstələri, cehizi olamamasına görə evlənməyi təxirə düşən qızları və başqalarını buna misal göstərmək olar və onlara qayğı və diqqət göstərilməlidir.

İlahi! Həzrət Əlinin (ə) xanədanı necə də fədakarlıq edirdi! Görəsən, biz də onlar kimiyikmi? Görəsən, biz öz qonşularımızın hansı vəziyyətdə yaşadığından, səhəri və axşamı necə keçirtdiklərindən xəbərdarıqmı? Öz yaxın, qohum və tanışlarımızdan xəbərimiz varmı? Əgər bu suallara Allah eləməmiş, cavab verə bilməsək, şiə

səh:194

olduğumuzu iddia edə bilərikmi?

qorxunun Allahın əzəmətindən də olması mümkündür. Mömin insan Allahın əzəmətinə nəzər saldıqda qorxu onun bütün vücudunu bürüyür və bədəni lərzəyə gəlir. Bu məsələ böyük bir şəxsiyyətin görüşünə getməyə və hansısa bir mətləbi ona demək istədikdə, (onun mehriban, xoş əxlaqlı və xoşrəftar bir insan olmasına baxmayaraq) dilin söz tutmamasına bənzəyir. Beləliklə, beşinci xüsusiyyətdəki qorxu ikinci xüsusiyyətdəkindən fərqlidir və Allah qorxusu onun əzəmət və böyüklüyündən qorxmaq mənasındadır.

anlaya bilmərik. Bu məsələ ananın bətnindəki uşağa bənzəyir və o, İbn Sina olsa və hətta, anası onun üçün ən yaxşı şəkildə tərif etsə də, dünya haqqında lazımı anlayışa malik olmaz, təkcə onun barəsində müəyyən təsəvvürə sahib ola bilər. Bu baxımdan, Peyğəmbərdən (s) belə bir rəvayəti oxuyuruq:

اِنَّ اللهَ یَقُولُ: اَعْدَدْتُ لِعِبادِیَ الصّالِحینَ ما لا عَیْنٌ رَأتْ، وَ لا اُذُنٌ سَمِعَتْ، وَ لا خَطَرَ عَلی قَلْبِ بَش(1)

“Allah buyurur: “Saleh bəndələrim üçün elə mükafatlar hazırlamışam ki, onu nə bir göz görmüş, nə bir qulaq eşitmiş, nə də onun barəsində kimsə düşünmüşdür””.

Deməli, dünyadakı hansısa lütfün bizim üçün müəyyən bir məna, amma həmin lütfün cənnət nemətləri barəsində fərqli və hətta, ziddiyyətli mənaları kəsb etməsi mümkündür. Gələn bəhslərimizdə bu barədə daha ətraflı izahlar verəcəyik. Bu müqəddiməyə diqqət etməklə on iki adda olan nemətlərlə bağlı şərhə başlayırıq:

müqabilində az imkanlı və öz məişət ehtiyaclarını təmin edə bilən və rahatlıqla yaşayan şəxlərin olduğunu da görürük. Çünki onların aramlıq və asyişi vardır.

“Belə böyük və dəyərli bir neməti necə ələ gətirmək olar?” – deyə soruşa bilərsiniz. Cavabında, “Ənam” surəsinin 82-ci ayəsində Allah-taalanın aramlıq və asayişin imanlı şəxslərdə olduğunu bildirərək belə buyurduğunu deyirik:

{الَّذِینَ آمَنُوا وَلَمْ یلْبِسُوا إِیمَانَهُمْ بِظُلْمٍ أُولَئِکَ لَهُمُ الْأَمْنُ وَهُمْ مُهْتَدُونَ}

“İman gətirib imanlarını zülmə qarışdırmayanlar (yaradılışın başlanğıcına olan etiqadı dualizm və ya üç üqnuma əqidəsi, yaxud çoxallahlılıqla, yaxud da qəlbi etiqadları əməli itaətsizliklə qarışdırmayanlar) üçün əmin-amanlıq vardır və onlar hidayət olunmuşlardır”.

Eyni zamanda, “Rəd” surəsinin 28-ci ayəsində də Allahı yad edərək onu unutmamaq daimi feyz və bərəkətin, həmçinin, asayişin mənbəyi və aramlığa səbəb kimi xatırladılmışdır.

2. {وَجَزَاهُمْ بِمَا صَبَرُوا جَنَّةً وَحَرِیرًا}

2. Cənnət bağları – (səbr etdikləri şeylərin əvəzi olaraq onlara cənnət bağları verilər) – Nemətlərdən digər biri cənnət balarıdır ki, o bağların hər bir şeyi dünya bağlarından tamamilə fərqlənir. O bağlarda həmişə ağacları altından sular axaraq cari olmaqdadır. Elə bir bağlar ki, orada xəzan (payız) yoxdur və ağaclarda bütün fəsillərdə daima meyvələr vardır. Eyni zamanda, cənnətdəkilərin o meyvələri zəhmət çəkərək dərmələrinə ehtiyac yoxdur, əksinə iradə etdikləri zaman ağacın budaqları onlara tərəf əyiləcəkdir.

3. {مُتَّکِئِینَ فِیهَا عَلَی الْأَرَائِکِ...}

3. Aramlıq və asayiş – (onlar cənnətdə taxtlara söykənmiş halda olarlar) – {...ارائک...} (əraik) sözü اریکه (ərikə) sözünün cəm formasıdır və həqiqətdə, toy gecısində gəlin üçün hazırlanan taxta deyilir. Bundan başqa, bütün gözəl taxtlara da şamil

səh:198

olunur. Cənnət əhli gözəl taxtlara söykənərək cənnət nemətlərindən istifadə edəcəklər. {مُتَّکِئِینَ...} (Muttəkiinə) “söykənmək” sözü zərif və gözəl bir sözdür, çünki insan asayiş və aramlıqda olduğu vaxt sərbəst və rahat söykənə bilir və əksinə, narahatçılıq və iztirab halında rahat ola və bir yerdə əyləşə bilmir (o üz bu üzə gəzişir).

4. {لَا یرَوْنَ فِیهَا شَمْسًا وَلَا زَمْهَرِیرًا}

4. Münasib bir mühit və ləzzət verən hava – (orada nə qızmar günəş, nə də soyuq görməzlər) – Cənnətin havası çox münasib bir havadır. Orada hava nə isti deyil ki, sərinləşdirici vasitələrə, nə də soyuq deyil ki, qızdırıçı vasitələrə ehtiyac duyulsun. Əksinə, orada hava bahar fəslindəki kimidir və hava ruhu oxşayandır. Şübhəsiz ki, belə bir münasib havada gözəl və bəzəkli taxtlara sökənməyi və meyvə dolu ağacları vəsf etmək mümkün deyil.

Sual: Bu ayədə günəşin mövcudluğu inkar edilir, amma sonrakı ayədə cənnətdəki ağacların kölgəsindən danışılır. Əgər cənnətdə günəş yoxdursa, onda, ağaclar necə kölgə sala bilir? Bu ayələr bir-biri ilə ziddiyyət təşkil etmirmi?

Cavab: Birincisi, ayədə günəşin ümumiyyətlə mövcud olmamasından söhbət getmir, əksinə onun gozə çarpmadığı bildirilir. Yəni, cənnət ağacları o qədər sıx və yan-yanadır ki, günəşin cənnətdəkilər tərəfindən görülməsinə maneə olur.

İkincisi, {...لَا یرَوْنَ فِیهَا شَمْسًا...} (orada günəşi görməzlər) – deyə buyurulan ifadədə məqsəd yandırıcı və qızmar günəşin olmamasıdır, nəinki, orta temperaturlu günəşin inkar edilməsi. Beləliklə, ayələrdə ziddiyyətin olması gözə çarpmır.

5. {وَدَانِیةً عَلَیهِمْ ظِلَالُهَا وَذُلِّلَتْ قُطُوفُهَا تَذْلِیلًا}

5. Kölgə və meyvələr – Cənnət ağacları cənnətdəkilərə kölgə salır və ağacların meyvəsini dərmək də çox asandır. Əvvəldə də qeyd etdiyimiz kimi, onlar meyvələri dərmək üçün heç bir zəhmətə qatlaşmayacaqlar.

6. {وَیطُوفُ عَلَیهِمْ وِلْدَانٌ مُخَلَّدُونَ...}

səh:199

6. Qulluq etmək üçün hazır dayanmış xidmətçilər – (Onların dövrəsində (təravət və cavanlığı) həmişəlik olan və qolbağı taxmış oğlanlar dolanacaqlar)– Cənnət əhli bir şey istədikləri zaman, onların qulluğunda dayanmış gözəl, sədəf və mirvari kimi cavan xidmətçilər onlara qulluq edəcəklər. Onlarə səsləməyə də ehtiyac olmayacaq, çünki daim xidmət etmək halında olacaqlar.

7. {عَالِیهُمْ ثِیابُ سُنْدُسٍ خُضْرٌ وَإِسْتَبْرَقٌ...}

7. Həddən artıq gözəl olan paltar və libaslar – Qalın və nazik ipəkdən olan növbənöv gözəl libaslar cənnət əhli üçün hazırlanmışdır. Dünyada kişilər üçün istifadəsi qadağan olunmuş paltarlardan kişilər axirətdə istifadə edə biləcəklər.

8 . {...وَحُلُّوا أَسَاوِرَ مِنْ فِضَّةٍ...}

8. Zinət əşyaları(1) – (Onlar gümüş bilərziklərlə zinətləndiriləcəklər) – Hər cür zinətdən istifadə etməkdə onlar icazəlidirlər. Cənnət əhlinin qollarında gümüşdən olan bilərziklər olacaq.

9. {وَیطَافُ عَلَیهِمْ بِآنِیةٍ مِنْ فِضَّةٍ...}

9. Ən yüksək səviyyədə olan qonaqlıq – (onların dövrəsində gümüş kasalar dolandırılacaqdır)

{...وَأَکْوَابٍ کَانَتْ قَوَارِیرَا}

(və büllur qədəhlər)– İnsanın yemək yeyəndə istifadə etdiyi qabların növü çox əhəmiyyət daşıyır. Əgər ən yaxşı yeməyi çirkli bir boşqaba çəksələr, insanın iştahası qaçar. Əksinə, ən sadə yeməyi gözəl, təmiz və münasib bir boşqaba çəksələr, insanın iştahası bir neçə bərabər olar. Bu baxımdan, gözəl və gümüşdən olan zinətli qablar cənnət əhlinin ixtiyarında qoyulacaq. Əlbəttə, axirətdəki gümüş bu dünyanın gümüşündən fərlidir. Həmin gümüşlər şəffaf büllura bənzəyir.

səh:200

10. {وَإِذَا رَأَیتَ ثَمَّ رَأَیتَ نَعِیمًا...}

10. Nemətlərin növləri – (Oranı gördükdə, (bolluca) nemət və böyük bir mülk olduğunu anlayarsan) – Cənnət əhli cənnətə daxil olduqları zaman, onların ixtiyarında qoyulmuş növbənöv nemətləri görəcəklər ki, onların vəsf edilməsi mümkün deyil.

11. {...مُلْکًا کَبِیرًا}

11. Əzəmətli mülkiyyət – Cənnətdəkilərin hər biri o qədər imkan və xidmətçilərə sahib olacaq ki, sanki müstəqil bir ölkəni idarə və ona rəhbərlik edirlər.

12. Cənnət şərablarının növləri – Allahın Quranda təkrar-təkrar xatırlatdığı məsələ cənnətdəkilərə vədə verilmiş cənnət şərabıdır. Həmin şərablar insanın əql və huşunu aradan aparmayacaq, əksinə onlara şadlıq və aramlıq bəxş edəcəkdir. “Dəhr” surəsinin ayələrində həmin şərabın üç növündən bəhs edilir:

الف) {إِنَّ الْأَبْرَارَ یشْرَبُونَ مِنْ کَأْسٍ کَانَ مِزَاجُهَا کَافُورًا}

A) Kafur şərabı – (Şübhəsiz, yaxşı əməl sahibləri (o aləmdə sərin və xoş ətirli) kafur qatılmış camdan içəcəklər)– Saleh və yaxşı insanlar cənnətdə kafurun xoş ətri ilə qarşımış şərabdan içəcəklər. Fars dilində “kafur” sözü meyidə qüsl verərkən suya qatılan maddəyə deyilir və həmin madda antibakterioloji xüsusiyyətə malikdir. Amma ərəb dilində “kafur” sözü geniş mənada işlədilir və həmin söz bütün ətirli və xoş xoş iyili maddələrə şamildir.

Deməli, cənnətdəki kafur içkisinin xoş ətiri vardır və onu içən şəxslər onun ətirindən də ləzzət duyacaqlar.

ب) {وَیُسْقَوْنَ فیها کَأْساً کانَ مِزاجُها زَنْجَبیلا}

B) Zəncəfil (zəncəbil) şərabı – (Cənnətdə onlara (xoş ətirli) zəncəfil qatılmış camdan içirdərlər) –“Zəncəfil” sözü də ərəb dilində həm özünün məşhur mənasında işlənir, həm də xüsusi ətrə malik olmaq mənasını verir. Burada isə ikinci mənada işlənmişdir. Cənnət əhli zəncəfillə qarışdırılmış içkilərdən içəcəklər.

səh:201

ج) {...وَسَقَاهُمْ رَبُّهُمْ شَرَابًا طَهُورًا}

C) Pak olan şərab – (Rəbbi onlara pak olan və (bütün kin-küdurətdən təmizləyən) pak edici bir şərab içirəcəkdir) – Cənnətdəkilərin istifadə edəcəkləri üçüncü şərab pak olan şərabdır. Allah özü həmin şərabı cənnət əhlinə içirdəcəkdir.

Üç şərab barəsində işlədilən ifadələr diqqətə layiqdir. Kafur şərabı barəsində {...یشْرَبُونَ...} (yəşribunə) sözü işlədilmişdir, yəni cənnətdəkilər öz əlləri ilə həmin şərabdan içəcəklər. Zəncəfil şərabı barəsində {وَیسْقَوْنَ...} (yəsqunə) – yəni, saqi və xidmətçilərin vasitəsi ilə içirdilmək ifadəsindən istifadə edilmişdir. Amma pak şərab barəsində isə {...سَقَاهُمْ رَبُّهُمْ...} (səqahum rabbuhum) sözü işlənmişdir. Yəni, Allah-taalanın özü həmin şərabı cənnətdəkilərə içirəcəkdir.

vasitələrin olmasına baxmayaraq, o, digərlərinin də asudə və asayişdə yaşamasını görməyə səbir və dözüm göstərə bilmir. Həsəd insandan azadlıq, asayiş və aramlığı almaq baxımından bir zindana bənzəyir. Pak şərabın qoyduğu təsirlərdən biri insandakı bu əxlaqi çirkinliyin kökünü tamamilə kəsməkdir.

Sual: Xatırladılan ayədə bir sıra müxtəlif nemətlərdən bəhs olunmuş və hətta, onun xırdalıqları da bəyan edilmişdir. Amma bununla yanaşı, Quranda tez-tez cənnət nemətləri ilə bağlı danışılarkən, zehinə daha tez gələn bir nemət barəsində yuxarıdakı ayələrdə söhbət açılmamışdır. Bəli, sizin təxmininiz doğrudur, bu ayələrdə “hurul-eyndən” (cənnət huriləri və qadınlarından) danışılmamışdır. Görəsən, buna səbəb nədir?

Cavab: Bəzi təfsirçilər(1) belə düşünürlər ki, ayələrdə xanım Fatimeyi-Zəhradan (ə) danışıldığından, ona ehtiram etmək səbəbilə Allah-taala hurul-eynin adını çəkmir və bu özü ayələrin həzrət Əli (ə) və onun xanədanı barəsində nazil olduğunu göstərən digər bir dəlildir. Yoxsa, cənnət nemətlərindən bəhs edərkən hurul-eynin adını çəkməməyin hansı səbəbi ola bilər?

Xülasə olaraq “Dəhr” surəsinin on dör ayəsində bəyan edilən on iki nemətin əməlisalehlərə və yaxşılıq edənlərə və onların başında isə həzrət Əli (ə), xanım Fatimə (ə), imam Həsən (ə) və imam Hüseynə (ə) şamil olduğu bildirilir.

ayələri və ya İslamın digər məsələlərinin yüzdəbiri barəsində bəyan olunmamışdır. Əlbəttə, bəhanə axtaranların hədəf və məqsədi məlumdur. Əgər onlar bu ayələrin bütövlükdə həzrət Əli (ə) və digər imamlara şamil olduğunu qəbul etsələr, onda, onların imamət və vilayətlərini də təsdiq etməli olacaqlar. Dəfələrlə dediyimiz kimi, əgər imamətin Allahın təyini ilə olduğu sübuta yetərsə, heç bir müsəlmana ən yaxşı, şücaətli və müsəlmanların ən üstününü qoyub başqasının ardınca getməsi yaraşmaz (yəni, bunun əksini edənlərin səhvliyi anlaşılar). Əgər seçimlə də olarsa, onda, ağıllı camaat ən üstün şəxsi qoyub digərinin ardınca getməməlidir. Belə bir nəticənin əldə edilməsi nəfsinə tabe və təəssübkeş olan şəxslərin istəkləri ilə uyğun gəlmir. Bu səbəbdən, onlar Əhli-beytin (ə) fəziləti ilə bağlı ayələri bu cür təfsir etməklə onu zəiflətmək istəyirlər ki, vicdanları sızlamasın. Onlar buna görə mütəlif bəhanələr gətirirlər. Həmin bəhanələrin bir neçə nümunəsinə diqqət edin:

Qiyamət günü o qədər nurani olacaqsan ki, uzun illik məsafədən səni görəcəklər”. Sonra yuxarıdakı ayələr o qara qul barəsində nazil oldu.(1) Bir sözlə, “Dəhr” surəsinin məkki(2) olmasına diqqət etdikdə, qeyd edilən nazilolma səbəbinin surə ilə mütənasib olmadığı məlum olur.

Cavab: Birincisi, təfsirçi, mühəddis və tarixçilərin çoxu “Dəhr” surəsinin Mədinədə nazil olması fikrindədirlər və onun Məkkədə nazil olması düşüncəsini qəbul edən və həmin alimlərin əksini düşünənlərin barmaqla göstəriləcək qədər az olduğunu da deməliyik. Surənin Mədinədə nazil olduğuna etiqadlı olaraq ona dəlil gətirən alimlər iki dəstəyə bölünür:

Onlardan bir dəstəsi “Dəhr” surəsinin Mədinədə nazil olduğunu açıq-aşkar söyləmiş, digər bir dəstəsi isə həmin mətləbi deməsələr də, bizim həzrət Əli (ə) və ailə üzvləri ilə bağlı söylədiyimiz nazilolma səbəblərini ayənin altında qeyd etmişlər. Bu da surənin mədəni olduğu münasibəti ilədir.

Mərhum Qazı Nurullah Şüştəri “Ehqaqul-həqq” əsərinin 3-cü cild, səhifə 157-dən sonrakı hissısində həmin alimlərin adlarını qeyd etmişdir və biz onlardan bəzilərinə işarə edirik:

1. Zəməxşəri – Əhli-sünnənin tanınmış və məşhur təfsirçilərindəndir. O, məşhur kitabı “Kəşşaf”da “Dəhr” surəsinin mədəni olmasını təsdiqləmişdir.(3)

2. Vahidi – O da əhli-sünnənin alimlərindəndir və “Əsbabun-nuzul” əsərində həmin nəzərə üstünlük vermişdir.(4)

3. İbn Covzi – sünni məzhəbli alimlərdəndir və Dəhr” surəsinin mədəni (Mədinədə nazil edilən) olmasına

səh:205

etiqadı vardır.(1)

4. Gənci – “Kifayətut-talib” əsərində bu nəzəriyyəni seçmişdir.(2)

5. Təbəri də “Zəxairul-uqba” əsərində bu fikirdədir.(3)

6. Alusi də bu surənin mədəni olmasına etiqad bəsləyir.(4)

7. Fəxri Razi – sünni dünyasının ən məşhur təfsirçisi də həmin nəzəri qəbul etmişdir.(5)

8. Məşhur təfsirçi Qurtubi öz təfsirində aşağıdakı ifadəni qeyd etmişdir:

ذکر الثّعلبی فی تفسیره: و قال اهل التّفسیر انّها نزلت فی علی و فاطمة و جاریة لهما اسمها فضّة(6)

“Sələbi öz təfsirində belə demişdir: ““Dəhr” surəsi Mədinədə nazil olmuşdur və bütün təfsir əhli onun (surənin) həzrət Əli (ə), xanım Fatimə” (ə) və onların kənizi Fizzə barəsində nazil edildiyinə etiqadlıdırlar”.

Xülasə, işarə etdiyimiz bəzi İslam alimlərinin şəhadətinə əsasən, “Dəhr” surəsinin Mədinədə nazil edilməsində şübhə yoxdur.

İkincisi, {وَیطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَی حُبِّهِ مِسْکِینًا وَیتِیمًا وَأَسِیرًا} – ayəsindən də onun mədəni olduğu anlaşılır. Çünki Məkkədə əsir yox idi və bu məsələ Peyğəmbər (s) və müsəlmanlar Mədinəyə hicrət etdiyi, həmçinin, cihad hökmü verildiyində Mədinədə meydana gəldi. Deməli “əsir” sözünün özü surənin mədəni olmasına ən yaxşı dəlildir.

Qara dərili qulla bağlı qeyd edilən nazilolma səbəbinin “Dəhr” surəsi ilə heç bir rabitə və əlaqəsi yoxdur, çünki orada əsir, yetim və miskinə təam (yemək) vermək barəsində heç bir söz danışılmır. Beləliklə, bu cür

səh:206

nazilolma səbəbi ayələr ilə müxalifdir və Qurana zidd olan məsələlər etina və qəbul olunası deyil.

tapıb gətirsin və ona versinlər”. Həmin səhabə Peyğəmbərin (s) evinə gedib-qayıtdığı zaman bir şey tapmadığını bildirir. Peyğəmbər (s) səhabələrə üz tutaraq deyir: “Sizlərdən hansınız bir gecəlik bu şəxsi evində qonaq edə və onu doyura bilər?”

Səhabələrdən biri bu işi yerinə yetirə biləcəyini elan edərək həmin şəxslə birlikdə evinə getdi. O, evə çatan kimi mətbəxə baş çəkdi və xanımının ona və uşaqlarına hazırladığı yeməkdən başqa, bir şey tapmadı. O xanımına dedi ki, şam yeməyindən qabaq uşaqları yatızdır, sonra süfrəni sal. Xanımı uşaqları ac yatızdırdıqdan sonra, o, çırağı söndürdü və süfrə salındı. Ev sahibi qonaqla birlikdə şam yeməyə başladı. Ev sahibi loğmanı ağzına tərəf yaxınlaşdırır, amma yeməkdən yemirdi ki, qonaq tamamilə doysun (qonaq qaranlıqda bunu görmürdü). Bu minvalla, o və ev əhli həmin gecəni ac keçirdərək öz yeməklərini fəqirə isar etdilər.

Səhəri gün o, peygəmbərin (s) hüzuruna yetişdikdə, həzrət ondan dünən qonaqla nə etdiyini soruşdu. O, məsələni Peyğəmbərə (s) bildirdi. Peyğəmbər (s) dedi ki, sənin dünənki isarı etməyinlə bağlı mənə dünən ayə nazil edildi. Sonra o həzrət yuxarıdakı ayəni tilavət etdi.(1)

Deməli, bu şəkildə bəhanə axtarışında olan şəxslər Quranın bütün ayələrini mütaliə etməmişlər, yoxsa, onlar isarın dərəcə etibarı ilə infaqdan da üstün bir məsələ olduğundan xəbərdar olardılar. Həmçinin, bu məqama hamı nail ola bilmir və o, həqiqi möminlərin sifətidir.

Bundan əlavə, “Dəhr” surəsinin ayələrindəki məsələdə həzrət Əli (ə) bütün ailənin yeməyini deyil, təkcə öz yeməyini fəqirə isar etmişdi. Sonra xanım Fatimə (ə) də öz istək və razılığı ilə yeməyini isar etdi, ardınca da imam Həsən (ə) və imam Hüseyn (ə). Bu, Quranın tərif etdiyi

səh:208

isarın ən son həddidir və çox dəyərli bir məsələdir.

{...قُلِ الْعَفْوَ...} – ayəsinə gəldikdə isə bu barədə iki nəzəriyyə mövcuddur. Birincisi, ayədəki {...الْعَفْوَ...} sözü ehtiyacdan artıq qalan vəsilələrdir.(1) Amma ikinci ehtimal budur ki, الْعَفْوُ هُوَ الطُّیِّبُ من المال o, alın ən yaxşı və seçilmiş qisimdir.(2) Biz malın bu qismindən ehtiyaclılara yardım etməliyik, nəinki, malın pis və istifadəyə yararsız hissəsindən. Əgər belə olarsa, biz yaxşılığa əl tapa bilmərik. Allah-taala buyurur:

{...تَنَالُوا الْبِرَّ حَتَّی تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ...}(3)

“Sevdiyiniz şeylərdən (Allah yolunda) xərcləməyincə, əsla (kamil) yaxşılığa nail ola bilməzsiniz”.

Deməli, {...قُلِ الْعَفْوَ...} – ayəsi istifadəyə yararsız malı deyil, yararlı və yaxşı malın seçilərək fəqirlərə verilməsini sifariş edir və bu, “Dəhr” surəsinin ayələrində işarə edilən həmin isardır. Yuxarıda qeyd edilən mətləbə diqqət etməklə {...قُلِ الْعَفْوَ...} ayəsinin “Dəhr” surəsinin ayələri ilə ziddiyyət təşkil etmədiyi, əksinə onunla həmahəng olaraq onu təsdiqlədiyi məlum olur.

Cavab: Birincisi, Bu şərif ayələrdə bəzi nişanə və qərinələr müşahidə olunmaqdadır ki, onların varlığı ilə bu ayəni bütün yaxşılıq edənlərə şamil etmək olmaz, əksinə o nişanələrə uyğun olaraq onu xüsusi dəstədən olan yaxşılıq edənlərə (əbrara) aid etmək lazımdır. Məsələn, Bu ayədə nəzir edən əbrardan danışılır və onların nəzirlərinə əməl edərkən əzəmətli bir isar etməsi və ehtiyacı olan miskin, yetim və əsirə yemək verməsi vurğulanır. Deməli, bu ayələr nəzir etməyən və yuxarıdakı əməlləri həyata keçirməyən əbrara (yaxşılıq edənlərə) şamil deyil.

İkincisi, xatırlanan ayələrin ümumi olduğunu və onun bütün yaxşılıq edənlərə şamil edildiyini fərz etsək belə, şübhəsiz ki, nazilolma səbəbi ayələrə aid olacaqdır. Həzrət Əli (ə), Fatimə (ə) onun (yaxşılıq edənlər və əbraraın) ən üstün və bariz misdaq və nümunələridir.

Xülasə olaraq “Dəhr” surəsinin ayələrinin Əhli-beytin (ə) fəziləti və xüsusən də, həzrət Əlinin (ə) imamət və vilayətini nişan verdiyini deyə bilərik.

məsələsinin daha artıq aydın olması üçün aşağıdakı iki rəvayətə diqqət edin:

1. Həzrət Əli (ə) oğlu imam Həsən Müctəbaya xitab olaraq yazdığı məktubda belə buyurur:

وَاعْلَمْ أَنَّ اَمَامَکَ عَقَبَةً کَؤُوداً، اَلْمُخِفُّ فِیهَا اَحْسَنُ حَالا مِنَ الْمُثْقِلِ، وَالْمُبْطِیءُ عَلَیْهَا اَقْبَحُ حَالا مِنَ الْمُسْرِعِ، وَاَنَّ مَهْبِطَکَ بِهَا لاَ مَحَالَةَ اِمَّا عَلَی جَنَّة اَوْ عَلَی نَار، فَارْتَدْ لِنَفْسِکَ قَبْلَ نُزُولِکَ، وَوَطِّیءِ الْمَنْزِلَ قَبْلَ حُلُولِکَ، فَلَیْسَ بَعْدَ الْمَوْتِ مُسْتَعْتَبٌ، وَلاَ اِلَی الدُّنْیَا مُنْصَرَفٌ(1)

“Oğlum! Bil ki, qarşıda səni keçilməsi çətin və təhlükəli uçurumlar gözləyir (yəni, o uçurumları keçmək yükü yüngül olanlar üçün çox asandır, nəinki, yükü ağır olanların), həmçinin, sürəti yavaş olanların halı sürətlə oradan keçənlərin halından daha pisdir. Şübhəsiz ki, sonunda insan ya cənnətə, ya da cəhənnəmə daxil olacaqdır. Həmin dünyaya köç etməzdən əvvəl özün üçün vəsilələr və mənzil hazırla, çünki ölümdən sonra heç bir üzr qəbul olunası deyil və dünyaya qayıtmaq üçün bir yol da yoxdur”.

Belə xətərli və çətin uçurumlardan ötüb keçmək üçün məhşər səhrasında ən yaxşı azuqə və ehtiyat ehtiyaclı olanlara yardım və fəqirlərə ehsan etməkdir. Həqiqətdə, bu ehtiyat və azuqə onu dünyada təhvil verib axirətdə aldığımız zaman bizim köməyimizə çata bilər. Görəsən, belə bir müamilə və ticarətdən daha yaxşı olanı mövcuddurmu?

2. Şiə alimlərinin böyüklərindən sayılan mərhum mühəddis Kuleyni imam Sadiqdən (ə) olan hədisi “Kafi” kitabında belə nəql etmişdir:

ثَلاَثٌ مَنْ اَتَی اللهَ بِوَاحِدَة مِنْهُنَّ(2) اَوْجَبَ اللهُ لَهُ الْجَنَّهِ؛ اَلإنْفاقُ مِنْ اِقْتَار، وَالْبِشْرُ لِجَمِیعِ الْعَالَمِ، وَالإنْصَافُ مِنْ نَفْسِه،

“Üç şey var ki, əgər insan onlardan hansısa birini yerinə yetirsəa, Allah-taala cənnəti ona vacib edər. Həmin

səh:211

üç şey bunlardır: 1. Ehtiyac və əlin aşağı olduğu hallarda infaq etmək;(1) 2. (Təkcə müsəlmanlarla deyil, əksinə) dünyadakı bütün insanlarla (istər müsəlman olsun, istərsə də qeyri-müsəlman) xoş rəftar etmək;(2) 3. Özü ilə digərlərinin haqqına bir gözlə baxmaq.”

İnsanın özü və digərlərinin haqqına eyni cür yanaşma və bir gözlə baxması, çox əhəmiyyət kəsb edir və digər bir rəvayətdə belə qeyd edilmişdir:

اِنَّ اللهَ یُحِبُّ الْمَرْءَ الْمُسْلِمَ الَّذِی یُحِبُّ لاَِخیهِ ما یُحِبُّ لِنَفْسِه وَیُکِرْهُ لَهُ مَا یُکْرِهُ لِنَفْسِه(3)

“Həqiqətən, Allah özünə arzuladığı şeyi müsəlman qardaşına arzulayan və özü üçün sevmədiyi şeyi də müsəlman qardaşına istəməyən müsəlmanı sevir.”

əlaməti onun Allahdan başqa, heç kəsdən mükafat və əcr gözləməməsi, həmçinin, təşəkkürə belə ehtiyac duymamasıdır. Bəzən ixlas elə bir həddə çatır ki, insan üçün söyülmək və təşəkkür eyni bir səviyyəyə gəlir. Yəni, yaxşı əməlindən o qədər də xoşhal və sərməs olmur, nə də təhqirdən halı o qədər də dəyişmir. Xoş belə müxlis insanların halına!

(ə) başqa, digər birisi iləmi evlənmişdi? “Həl əta..” surəsi (özünün bütün fəzilət və qeyd etdiyi mükafatlarla birlikdə) bəyəm, Əlidən (ə) başqa, digər biri barəsində nazil olmuşdurmu (Onda məni nə üçün Əliyə (ə) bəslədiyim məhəbbətə görə məzəmmət və tənə edirsiniz?!)?”

qovulduğunun və zəhmət və əziyyətlərlə dolu dünya mühitində qalmalı olacağının fərqinə varır. Bu yerdə Adəm (ə) bütün vücudu ilə qəlbinin dərinliklərindən gələn bir peşmançılıqla etdiyi xətanı düzəltmək məqsədi ilə Allaha üz tutur. Həmin anda da Allahın rəhməti onun imdadına çatır və Quranda bu barədə belə buyurulur: “Adəm Allahdan bəzi kəlmələr öyrəndi və onların vasitəsi ilə Allahdan bağışlanmaq dilədi və tövbəsi qəbul olundu.” Həmin kəlmələrin nə olması barədə gələn bəhslərimizdə geniş şəkildə bəhs sedəcəyik.

{...إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ}

“Tövbə” əslində “qayıtmaq və dönüş” mənasındadır və Quranın ifadələrində bu söz günahdan qayıtmaqla bağlı işlədilmişdir. Bu məsələ günahkar şəxsə günah nisbət verildiyi zaman həmin mənadadır. Bəzən həmin söz Allaha nisbətdə işlədilir və bu zaman Allahın rəhmətinə qayıdış mənasını verir. Yəni, günaha mürtəkib olmaqla ondan uzaqlaşdırılan rəhmət tövbə və bəndəçilik səbəbi ilə yenidən ona tərəf qaytarılır. Hər halda, yuxarıdakı cümlə (Allah rəhimli və tövbələri qəbul edən olması) Adəmin (ə) tövbəsinin qəbul olunması səbəbini bildirir.

خَلِیفَةً...}.(1) Allah xəlifəsi hansı şərtlərə (şəraitə) malikdir? Görəsən, bütün insanlar Allahın xəlifəsidirlərmi? Yoxsa, bu fəxarət libası bəzi insanların payına düşür? Bunlar barəsində diqqət edilərək tədqiq olunası və mütaliə edilməli mətləblərdəndir.

2. Mələklər etiraz ünvanında deyil, sual formasında Allahdan belə soruşdular:

“Sən yer üzərində qanlar axıdacaq bir məxluq yaratmaq istəyirsən?

{...أَتَجْعَلُ فِیهَا مَنْ یفْسِدُ فِیهَا وَیسْفِکُ الدِّمَاءَ...}(2)

Görəsən, mələklər insanın əvvəlini (sabiqəsini) haradan bildilər? Onlar bizə aid olan məlumatları necə mütaliə etmişdilər?

3. Allah mələklərə buyurdu: “Mən elə məsələlərdən xəbərdaram ki, siz onları bilmirsiniz”(3) və daha sonra adların elmini Adəmə öyrətdi və bu zaman onlardan adların elmi barədə soruşdu. Mələklər də bilmədiklərini söylədilər.

Bu zaman Allah Adəmə adların (isimlərin) elminiı mələklərə söyləməsinə göstəriş verdi və o, mələklərə bildirdiyində, mələklər Adəm barəsində səhvə yol verdiklərini anladılar. Həqiqətdə, ismlərin elmi nədir? Görəsən, Adəmin məqamının bu qədər yüksəldən məxluqatın yaranma sirri və onların adlandırılması elmi nə idi?

4. Allah-taala bütün mələklərə Adəmə səcdə etməsi əmrini verdi.

{...قُلْنَا لِلْمَلَائِکَةِ اسْجُدُوا...}

Görəsən, Adəm hansı yüksək məqama malik idi ki, bütün asiman mələklərin ona səcdə etməsinə səbəb olmuşdu? Adəmə bu qədər ehtiram qoyaraq dəyər verən məktəblə onun əslini meymun, keçi və şimpanzelərlə

səh:216

əlaqələndirən məktəblər arasında nə qədər böyük fərqlər vardır?! Həmin fərq yerlə göy qədərdir.

5. Adəm və Həvva yarandıqları vaxtdan cənnətə sakin oldular. Həmin cənnət harada idi? Görəsən, dünyadakı bağlardan biri, yosa, axirət aliməndəki cənnət idi? Belə olduğu təqdirdə Adəm və Həvva oradan necə xaric oldular?

6. Necə oldu ki, Adəm şeytana aldandı? Şeytan Adəmi hansı formada tərki-övlaya (yerinə yetirməsi daha yaxşı olan işin tərki) mürtəkib elədi?

7. Qadağan olunmuş ağacın meyvısindən Adəm yeyən zaman bütün paltarları açıdı və o, lüt qaldı və nəhayət, ağacların yarpaqları ilə örtündü. Qadağan olunmuş ağac hansı ağac idi? Həmin paltarlar necə əldə olundu? Eyni zamanda, onun cinsi nə idi?

8. Adəmin paltarı əynindən açıldığı zaman şeytanın hiyləsinə aldandığını başa düşdü və bu işdən bərk peşman oldu.

9. Adəm səhv və xətasını düzəltmək üçün Allah dərgahında tövbə etməli idi və tövbənin qəbulu üçün Allah dərgahına yaxın olan bir şəxsə təvəssül etməsi zərurət təşkil edirdi. Görəsən, belə bir şəxs kim idi?

10. Adəmin tövbəsi qəbul edildi, amma o, cənnətdən çıxarıldı və o dünyada məskunlaşdı. Görəsən Adəm və onun qadınının cənnətdə məskunlaşdırılması elə əvvəlcədən müvəqqəti idimi? Yoxsa, əbədi idi, amma tərki-övla etdiyi üçün cənnətdən xaric edildi?

Qeyd edilən on mətləbin araşçdırma, mübahisə və geniş təhlilə ehtiyacı var. Amma biz burada bəhs etdiyimiz ayələrlə mütənasib olan doqquzuncu məsələni, yəni həzrət Adəmin (ə) təvəssül məsələsini araşdıracağıq.

cənnət nemətlərindən istifadə etməkdə icazə verdi. Onlar da cənnətdə oz yaşayışlarını davam etdirir və qadağan olunmuş ağaca yaxın getmirdilər. Adəmin xəlq olunması ilə ağır və bərpaolunmaz zərbə alaraq Allah dərgahından qovulan və Allahın lənəti və qəzəbinə düçar olan şeytan Adəmdən intiqam almaq fürsəti axtarırdı. Bu cəhətdən, o, Adəm və Həvvanı qadağan olunmuş ağacla bağlı vəsvəsə etməyə başladı. Məlum məsələdir ki, şeytan insanları vəsvəsə edərkən onları birbaşa günah etməyə dəvət etmir, əksinə onu insanın gözündə bəzəyib şəkilləndirərək cazibəli göstərir və insan da bəzən günahı öz şəri vəzifəsi və ibadət imiş kimi yerinə yetirməyə başlayır. Misal olaraq, günəşə pərəstiş edərək müşrik olanlar barəsində Allahın belə buyurduğunu qeyd edə bilərik:

{وَجَدْتُهَا وَقَوْمَهَا یسْجُدُونَ لِلشَّمْسِ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَزَینَ لَهُمُ الشَّیطَانُ أَعْمَالَهُمْ فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّبِیلِ فَهُمْ لَا یهْتَدُونَ}(1)

“Mən onun (Səba hökmdarının) və tayfasının Allahı qoyub günəşə səcdə etdiklərini gördüm. Şeytan onların (küfrlü) əməllərini nəzərlərində zinətləndirmi və beləliklə, haqq yoldan onları saxlamışdır. Buna görə də, əsla düz yolu tapa bilmirlər”.

Beləliklə, şeytan Adəmi tovlayaraq ona belə dedi: {...هَلْ أَدُلُّکَ عَلَی شَجَرَةِ الْخُلْدِ...}(2) – yəni, istəyirsənmi sənə meyvəsindən yediyin zaman cənnətdə əbədi qalacağın ağacı göstərim? Əbədiliyi istəmək, adətən, bəşərin fitrətindədir və o, məhv və fəna olmaqdan qorxur. Ölümdən qorxan kəslərin qorxusuna səbəb onu məhv olmaq kimi başa düşdükləri üçündür, amma İslam və Əhli-beyt (ə) məktəbi tərəfdarları ölümü bu dünyadan digər dünyaya körpü olduğunu bildikləri üçün ölümdən ümumiyyətlə qorxmurlar.

Şeytan cənnətdə əbədi qalmaq hiyləsi ilə Adəmə

səh:218

qadağan olunmuş ağacı vəsvəsə elədi. O, Allahın göstərişindən qəflət edərək həmin ağacın meyvəsindən yedi. Adəm daha sonra şeytanın onu tovladığını başa düşdü və öz əməlindən hədsiz dərəcədə peşman oldu. Tövbə etmək niyyətinə düşdü, amma o, tövbə və təvəssül etməyin qaydasını bilmirdi. Allah təvəssül etməyin qaydasını Adəmə bildirdi və ona bəzi kəlimələr təlqin olundu. Adəm həmin kəlmələri tövbə və təvəssüldə istifadə etdi və tövbəsi qəbul olunduqdan sonra o, öz məqamının yenidən tövbələri qəbul edən Allah dərgahında geri qaytarıldığını müşahidə elədi. Həmçinin, öz tövbəsi ilə Adəm öz qədim düşməni olan şeytana yenidən möhkəm bir zərbə vurmuş oldu.

اِلاّ اَنْتَ، سُبْحانَکَ وَبِحَمْدِکَ رَبِّ اِنّی ظَلَمْتُ نَفْسی، فَتُبْ عَلَیَّ اِنَّکَ اَنْتَ التَّوّابُ الرَّحیمُ(1)

“İlahi! Səndən başqa, heç bir məbud yoxdur, sən pak və münəzzəhsən və mən sənə həmd və sitayişlə məşğulam. İlahi! Mən özümə zülm etdim, məni bağışla, sən bağışlayanların ən yaxşısısan. İlahi! Səndən başqa, heç bir məbud yoxdur, sən pak və münəzzəhsən və mən sənə həmd və sitayişlə məşğulam. İlahi! Mən özümə zülm etdim, mənə rəhm elə, sən rəhimlilərin rəhimlisisən. İlahi! Səndən başqa, heç bir məbud yoxdur, sən pak və münəzzəhsən və mən sənə həmd və sitayişlə məşğulam. İlahi! Mən özümə zülm etdim, mənim tövbəmi qəbul et, sən tövbələri qəbul edən və mehribansan”.

3. Kəlmələrdə məqsəd həzrət Məhəmməd (s), Əli (ə), Fatimə (ə) Həsən (ə) və Hüseyndir(ə). Yəni, həzrət Adəm bu beş şəxsin adına təvəssül edə və onları şəfaətçi seçərək Allah dərgahında tövbə etdi və onların bərəkətinə tövbəsi qəbul olundu.(2) Yuxarıdakı ehtimalların da düzgün olması mümkünlüyünə baxamyaraq, şiə və sünni mənbələrində üçüncü ehtimalı təsdiqləyərək ona daha artıq təkid edən çoxlu sayda hədislər mövcuddur. Yəni, həzrət Adəmin bu beş şəxsə (xəmseye təyyibə) təvəssül və dildə isə iki ehtimalda qeyd edilən sözlərlə tövbə etdiyini söyləmək mümkündür.

Qeyd etdiyimiz kimi, əhli-sünnə alimlərinin əksəriyyəti şiənin qəbul etdiyi üçüncü ehtimala daha artıq üstünlük vermiş və bu zəminədə çoxlu rəvayətlər nəql etmişlər. Biz onlardan səkkiz nəfərinə işarə edirirk:

1. Əllamə Beyhəqi, “Dəlailun-nubuvvəh”(3);

2. Əllamə İbn Əsakir, “Müsnəd”(4);

3. Əllamə Süyuti, “Durrul-mənsur”(5) təfsirində;

səh:220

4. Əllamə Süyuti, “Cəmul-cəvame”(1);

5. Əllamə Kaşifi, “Məaricun-nubuvvəh”(2) əsərində;

6. Əllamə Qubduzi, “Yənabiul-məvəddəh”(3)

7. Əllamə İbnil Muğazəli, “Mənaqib”(4)

8. Əllamə Nətnəzi, “Xəsaisul-ələviyyəh”(5) əsərlərində həmin rəvayətləri qeyd etmişlər.

Həmin rəvayətlərin bəzi nümunələrinə diqqət edin:

A) İbn Muğazəli İbn Abbasdan belə nəql edir:

سُئِلَ رَسُولُ اللهِ| عَنِ الْکَلِماتِ الَّتی تَلَقّاها آدَمَ، قال: سَئَلَهُ آدَمُ بِحَقِّ مُحَمَّد وَعَلِیٍّ وَفاطِمَةَ وَالْحَسَنِ وَالْحُسَیْنِ اِلاّ ما تُبْتَ عَلَیْهِ فَتابَ عَلَیْهِ(6)

“Peyğəmbərdən (s) həzrət Adəmə Allah tərəfindən təlqin edilən kəlmələrdəki (həmin kəlmələrlə təvəssül etmiş və tövbəsi qəbul olunmuşdu) məqsədin nə olduğu barədə soruşulduqda, o həzrət belə cavab verir: “Adəm Allahdan Məhəmmədin (s), Əli (ə), Fatimə (ə), Həsən (ə) və Hüseynin (ə) haqqına xatir onun tövbəsini qəbul etməsini istəmiş və Allah da onun tövbəsini qəbul etmişdi””.

B) İbn Əsakir “Müsnəd” əsərində ikinci xəlifədən belə nəql edir:

قالَ آدَمُ: اَسْئَلُکَ بِحَقِّ مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد وَآلِه اِلاّ غَفَرْتَ لی _ الی قوله× _ وَلَوْ لا هُوَ ما خَلَقْتُکَ(7)

“Adəm (Allah dərgahında tövbə edərkən) belə dedi: “İlahi! Səni Məhəmməd (s) və Ali-Məhəmmədin haqqına and verirəm ki, məni bağışla... Əgər Məhəmməd (s) və Ali-Məhəmməd olmasaydı, Adəm xəlq olunmazdı””.

səh:221

Ömər ibn Xəttab bu rəvayəti Peyğəmbərə (s) nisbət verməsə də, bu elə bir mətləb deyil ki, Peyğəmbər (s) və ya imamdan başqa, kimsə ondan xəbərdar ola bilsin. Deməli, bu məsələni o, hökmən, Peyğəmbərdən (s) eşitmiş idi.

C) Əllamə Nətnəzi, “Xəsaisul-ələviyyəh” əsərində Mücahiddən belə nəql edir:

اَنَّ الْکَلِماتِ الَّتی تَلَقّاها آدَمُ مِنْ رَبِّه اَللّهُمَّ بِحَقِّ مُحَمَّد وَعَلِیٍّ وَفاطِمَةَ وَالْحَسَنِ وَالْحُسَیْنِ اِلاّ تُبْتَ عَلَیْهِ فَتابَ اللهُ عَلَیْهِ(1)

“Adəmə Allahdan təlqin olunan kəlimələr belə idi: “İlahi! Məhəmməd (s), Əli (ə), Fatimə (ə), Həsən (ə) və Hüseyn (ə) xatirinə mənim tövbəmi qəbul et. Allah da onun tövbəsini qəbul etdi””.

Bu rəvayətin ardınca həzrət Adəmin tövbəsi qəbul olunduqdan sonra özünə üzük hazırladığı və onun qaşında həzrət Məhəmmədin (s) adını “Rəsullullah” və həzrət Əlinin (ə) adını isə “Əmərəl-möminin” ünvanında həkk etdiyi nəql edilmişdir.

Bir sözlə, şiə və sünni kitablarında qeyd edilən çoxlu sayda rəvayətlərə uyğun olaraq (bizim nəzərinizə çatdırdıqlarımız həmin rəvayətlərin çox az bir qismi idi) həzrət adəmə təlqin edilən və onun vasitəsi ilə təvəssül edərək tövbəsi qəbul olunan kəlmələrdəki məqsədin “Xəmseye təyyibə” yəni, Əhli-beytin (ə) adları olduğunu deyə bilərik.

Görəsən, bu məqam varlıq aləmində (dünyada) məsum və pak Əhli-beytdən (ə) başqa, hansısa bir şəxs üçün təsbit edilmişdirmi?! Bu böyük fəzilətin özü onların insanlardan daha üstün olduğuna dəlalət etmirmi?! Əgər onlar insanların ən üstünüdürlərsə (elə ən üstünüdürlər) və Allah da Peyğəmbərə (s) xəlifə təyin etmək istəyərsə, Allahın hikməti ən üstün olan fərdləri qoyub digərlərini Peyğəmbərin (s) canişini ünvanında seçməyə icazə verərmi (uyğun gələrmi)?! Əgər camaat da seçim etmək

səh:222

istəsə, əql üstün şəxsləri qoyub digərlərini seçməyi qəbul edərmi?! Qəzavət etməyi sizin öhdəsnizə qoyuruq.

2. Bəzən bizim xitab etdiyimiz Allah-taaladır və biz bu zaman Allahı onun dərgahında xüsusi ehtiramı olan bir şəxsin haqqına and veririk ki, bizim hacətimizi qəbul etsin. Buna misal olaraq, həzrət Adəmin Allah dərgahında etdiyi təvəssülü göstərə bilərik:

اَللّهُمَّ یا حَمیدُ بِحَقِّ مُحَمَّد وَیا عالِیُ بِحَقِّ عَلِی وَیا فاطِرُ بِحَقِّ فاطِمَةَ وَیا مُحْسِنُ بِحَقِّ الْحَسَنِ وَیا قَدیمَ الاِْحْسانِ بِحَقِّ الْحُسَیْنِ

Bu qisimdən olan təvəssüldə də Allahdan hansısa bir hacət istənilir və əzəmətli şəxslərdən kimsə vasitə seçilir.

3. Üçüncü qisimdən olan təvəssüldə də xitab edilən Allahdır və biz onun dərgahında abırı olan şəxsləri Allaha and veririk ki, bizim hacətimizi qəbul və çətinliklərimizi həll etsin. Məsələn belə deyirik: “İlahi! Səni İslam Peyğəmbərinə (s), Qurana və digər müqəddəs olan kəslərə and verirəm, mənim hacətimi qəbul et”.

Vəhhabilər təvəssülün hər üç növünü haram və onu şirk bilirlər. Vəhabi böüklərindən bir neçəsinin dediyi sözlərə diqqət edin:

1. Məhəmməd ibn Əbdülvəhhab öz tövhid kitabında (halbuki, kitaba şirk adını versək daha yaxşıdı, çünki başdan-ayağa şirkdir) belə deyir:

اِنَّ هذا الشرک الاکبر(1)

“Bu (təvəssül), Allaha qoşulan ən böyük şirkdir”

2. Sənani adlı digər vəhhabi alimi deyir:

من توسّل بمخلوق فقد اشرک مع الله غیره و اعتقد مالا یحلّ اعتقاده(2)

“Allahın məxluqlarından birinə təvəssül edən şəxs Allaha digər bir şəxsi şərik qoşmuş və başqa bir kəsə etiqad bəsləmişdir ki, ona etiqad düzgün deyil”.

3. İbn Teymiyyə vəhhabi təfəkkürünün əsas təməlini qoyanlardan biri belə deyir:

من توسّل بعظیم عندالله... فهذا من افعال الکفّار و المشرکین(3)

səh:224

“Allah dərgahında əzəmətli olan bir şəxsə təvəsül edən kəsin əməli kafir və müşriklərin (bütlərə pərəstiş etməsi) əməlinə bənzəyir”.

Uzun sözün qısası, vəhabiyyət əqidəli şəxslər təvəssülü şirk hesab edir və İslamda yoldan çıxmış bu azğınlar Allah evinin ziyarətçilərini “şirk” və “bidət” bəhanəsi ilə incidirlər.

olmasa da, ona tay və bənzər təsəvvür etmək mümkündür. Bu cəhətdən, “İxlas” surəsinin birinci ayəsində {قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ} onun heç bir tayı və bərabəri olmadığı,

{وَلَمْ یکُنْ لَهُ کُفُوًا أَحَدٌ} eyni zamanda, təsəvvürünün də qeyri-mümkünlüyü təfsir olunur.

2. Sifətdə tövhid (tovhide sifat) – Allahın bütün sifətləri bir həqiqətə qayıdır. Allahla bağlı onun elm sifəti qüdrət sifətindən, qüdrət sifəti şücaət, əzəli olması da elm, qüdrət və şücaət sifətindən ayrı deyil. Amma insan üçün onun elminin ruhunda, qüdrətinin qollarında və məhəbbət və hislərinin isə qəlbində olduğunu demək mümkündür. Biz Allahla bağlı belə deyə bilmərik və onun elmi, qüdrəti və digər sifətlərinin hamısı sadəcə onun bir olan zatına qayıdır, yəni qüdrət də, elm və həyat da onun zatındadır.

3. Feli tövhid (tovhide əfali) – Aləmdə baş verən bütün fel və işlər Allah tərəfindəndir və onun icazəsi olmadan heç bir şey təsirli deyil:

(مُؤَثِّرَ فِی الْوُجُودِ اِلاَّ اللهُ) – yəni, od yandırmaq qabiliyyətinə malikdirsə, bu, Allahın əmri ilədir. Məsələn, həzrət İbrahimi (ə) oda atdıqları zaman atəş onu yandırmadı, çünki belə bir icazə oda verilməmişdi. Eyni zamanda, əgər su da odu söndürürsə, bu da Allahın izni ilədir ki, su oda təsir edə bilir.

Bizim görə bildiyimiz işlər də Allahın icazəsi ilədir. Yəni, Allah bizə seçim edə bilmək üçün ixtiyar vermişdir. Bizə əta olunan əql, ixtiyar və qüdrət Allah tərəfindədir və hamısı Allahın zatına qayıdır. Deməli, mütəqil şəkildə təsirli ola bilən kəs Allahdır və digər səbəblər Allahın iradəsinə tabedir.

4. İbadətdə tövhid (tovhide ibadət) – İbadət və pərəstiş yalnız Allaha məxsusdur və ondan başqa, heç bir varlıq ibadət və pərəstişə layiq deyil. Məsələn, şiələrdən hansısa birinin pak və mütəhhər imamlardan birini ziyarət edərkən hərəmin astanasını öpməsi, həqiqətdə, onun – nəuzubillah – imama səcdə etməsi deyil, əksinə Allaha şükür səcdəsi yerinə

səh:226

yetirməsinə bənzəyir ki, belə bir tofiqi Allah onlara nəsib etmişdir. Şiələrdən heç biri Allahdan başqa, digər mövcudları sitayiş və pərəstişə layiq bilmir və ondan başqasına da səcdə etmir. Bis bəzilərinin yanlış anlamasının və bu məsələdən mənfi məqsədlə istifadə etməsinin qarşısını almaq və Allahdan başqasına pərəstişin düzgün olmadığını bildirmək üçün həmin hallarda da şükür səcdəsi etməmələrini tövsiyə edirik. Bir sözlə, ibadət tək olan Allaha məxsusdur.

Yuxarıda qeyd edilən dörd şaxə tövhidin əsil qisimləridir. Eyni zamanda, tövhidin hakimiyyət(1), şəriət göndərilməsi(2), malikiyyət(3) və s. buna bənzər digər növləri də vardır.(4) Söylədiklərimiz tövhidin həqiqəti idi və belə etiqadlara malik olan hər bir müsəlmanın tövhidi kamildir. Tövhid və şirkdən dəm vuran vəhhabilər şiələrin imamları tərəfindən təlim verilən bu cür mətləbləri dərk etmirlər. Bu səbəbdən, digərlərini daimi olaraq şirkdə ittiham edirlər.

elə düşünmüşlər ki, əgər insan ixtiyar sahibi olarsa, bu, feli tövhiddə şirkə gətirib çıxarar. Halbuki, onların cəbrə etiqadlı olması bütövlükdə nübuvvət, qiyamət, ibadət və imaməti sual altına aparır. Həqiqətən də, əgər insanlar irdəsiz və bütün iş və əməllərində məcburdursa, onda, qiyamət gününün sorğu-sualında hansı məna var?

Günahkarların cəzalandırılması və Allahın yaxşı bəndələrinə mükafat verilməsini belə olduğu halda, necə izah etmək olar? Onda, belə çıxır ki, nə günühkar öz günahında ixtiyara sahib olmamışdır, nə də itaət edən öz itaətində və onlardan heç biri cəza və mükafata layiq deyildir. Əgər cəbr məsələsini qəbul etsək, onda heç bir məhkəmə cinayətkarı cəzalandırmamalıdır, çünki həmin şəxs cinayəti öz ixtiyarı ilə eləməyib.

Siz odun günahsız bir insanı yandırdığı və dərya sularının da bir insanı boğduğu üçün onları mühakimə edə bilərsinizmi? Həmçinin elektirik cərəyanının günahsız birini öldürdüyü üçün onu ittiham edə bilərsinizmi?

Aydın məsələdir ki, bu sualların cavabı mənfidir və belə bir mühakimə gülməlidir. İxtiyar və iradəyə malik olmyan insan da od, su və s. kimi etdiyi günahlara görə mühakimə olunmaq qabiliyyətinə sahib deyil.

Maraqlı burasındadır ki, bu nəzəriyyə tərəfdarları əməldə öz etiqadlarının əksinə rəftar edir və kimsə onlara şillə vursa, oğru evlərinə girib nəyi isə oğurlasa, o dəqiqə qazıya şikayət edərlər, halbuki, insanlar iradəyə malik olmasalar, onlara etiraz və onlardan şikayət etmək olmaz. Bu məsələ cəbrə etiqad bəsləyənlərin sözləri ilə əməlləri arasında mövcud olan ən mühüm ziddiyyətdir.

Yəqin ki, möhtərəm oxucu bunun sadəcə bir nəzəriyyə olduğunu və həiqətdə tərəfdarlarının olmadığını düşünür. Amma təəssüflər olsun ki, belə batil bir nəzəriyyəni ciddi şəkildə müdafiə edənlərin olduğunu və bu sahədə yazılan

səh:228

bir sıra kitab və əsərlərin mövcudluğunu elan etməliyik.

Belə insanlar feli tövhidi yaxşı izah edə bilmədiklərindən, cəbrə üz gətirmiş və Allahın insana iradə və ixtiyar verdiyini unutmuşlar. Biz Allahın insana iradə və ixtiyar verdiyini və insanların işlərini ona əsasən yerinə yetirdiyini dediyimiz zaman, bu məsələlər Allaha qayıdır və feli tövhidə heç bir zərbə dəymir.

Əşairə və cəbrə etiqad bəsləyənlər aləmdəki səbəblərin də inkarçısına çevrilmişlər. Onlar deyirlər ki, od yandırmır, həqiqətdə, Allah yandırır. Həmçinin, “əslində daş şüşəni sındırmır, elə ki, daş şüşəyə yaxınlaşır, Allah onu sındırır”. kimi əqidəyə sahibdirlər.

Bəli, onlar bu qədər sadə və aydın olan bir məsələni feli tövhidi yanlış anladıqlarından inkar etmişlər. Nəticədə, feli tövhidin insanın ixtyar və iradəsi, həmçinin, səbəblər aləmi ilə heç bir ziddiyyəti yoxdur, çünki iradə və səbəblərin hamısı Allaha məxsusdur. Allah insana əql, qüvvə və qüdrət, iradə və ixtiyar, eyni zamanda, seçim edə bilmək vermişdir. Bütün bunlar Allah tərəfindən olduğu üçün işlərin hamısını Allah yerinə yetirir. Bununla belə, insan seçim etdikləri müqabilində məsuliyyət daşıyır.

Mətləbin daha da aydın olması üçün bu misala diqqət yetirin:

Bir ata övladının ixtiyarında xərcləməsi üçün pul qoyur. Bununla yanaşı, ata həmişə övladının yanındadır, istədiyi zaman verdiyi pulu ondan geri ala bilər. Burada övladın pulu xərcləməsi və aldığı şeylərdə məsuliyyət daşımasına baxmayaraq, pul ataya məxsusdur. Deməli, ixtiyar və iradənin feli tövhidlə heç bir ziddiyyəti yoxdur və onu ifrat şəkildə və şirkəqarışmış kimi tanıtmaq lazım deyil.

hesab edilir? Görəsən, təvəssül tövhidin hansı qismi ilə uyğun gəlmir? Bəyəm, təvəssül sifət və zatdakı tövhidlə uyğun gəlmir? Şübhəsiz ki, təvəssül tövhidin heç bir qismi ilə uyğunsuzluğu yoxdur.

Görəsən, təvəssül iabadətdəki tövhidlə bağlı problem yaradır? Əgər cavab müsbətdirsə, deməliyik ki, vəhhabilər çox böyük səhvə yol verirlər. Çünki şiələr Peyğəmbər (s), imamlar (ə) və Qurana təvəssül etdiklərində bütpərəslər bütlərə sitayiş edərək onları özlərinə şəfaətçi və vasitə bildikləri kimi, onlardan heç birinə pərəstiş etmirlər. Əksinə biz onlardan ahiş edirik ki, Allah yanındakı etibar və abırlarından istifadə edərək bizim çətinliklərimizin həllini Allahdan istəsinlər. Deməli, bizim təvəssül məsələmizlə bütpərəslərin bütlərə sitayiş etməsi arasındakı fərq tamamilə aydındır və şiələri bütpərəstlikdə ittiham edənlər, həqiqətdə, insafsız kəslərdirlər. Biz daş və ağaca ibadət etməklə Allah yanında üstün məqamları olan Peyğəmbər (s), imamlar (ə) və Qurana təvəssül etməyin müqayisə olunmayacaq şəkildə olduğunu söyləmək istəyirik. Nəticədə, təvəssülün zat, sifət və ibadətdəki tövhidlə heç bir ziddiyyətinin olmadığını bildiririk. Vəhhabilərin onu tövhidə zidd kimi dəyərləndirməsində məqsədi nədir? Görəsən, onlar təvəssülü tövhidin hansı qismi ilə zidd bilirlər?

Cavab: Vəhhabilərin təvəssülü şirk hesab etməsi onun feli tövhidlə zidd olduğunu düşünmələridir. Çünki Peyğəmbər (s) və imamlara (ə) təvəssül edərək onlardan hansısa bir hacətin yerinə yetirilməsi və çətinliyin həllini istəməklə Allahdan başqasının işlərdə təsirli olduğuna etiqad bəsləmiş olurlar. Bilirik ki, təsirli olan fəqət Allahdır və kimsə Allahdan başqasının varlıq aləmində təsirli olduğuna etiqadlı olarsa, o, müşrik hesab edilər.

Biz bu məsələnin cavabında deyirik: “Şiə Peyğəmbər, imam və Qurana təvəssül etdiyində həmin şəxslərin Allah

səh:230

dərgahında müstəqil olaraq təsirli deyil, əksinə Allahın izni ilə təsir edə bildiklərini düşünürlər ki, bu da feli tövhidlə heç bir ziddiyyətə malik deyil. Bəli, biz Peyğəmbər (s) və imamların (ə), nəuzubillah, müstəqil şəkildə təsirli olduğunu desəydik, onda, şürkə yol vermişdik. Amma heç kəs belə bir şey söyləmir. Əgər biz Peyğəmbərin (s) şəfaətçi olaraq Allah dərgahında bizim çətinliklərimizin həllini istəməsini söyləyiriksə, bu, şirk deyil, əksinə tövhidin özüdür”. Bu məsələ Quranda öz əksini tapmışdır. Hər halda, vəhhabilər Qranı qəbul edirlər. “Ali-İmran” surəsinin 49-cu ayəsi onların iddi və ittihamlarına titarlı bir cavabdır. Bu ayənin icmali şərh və təfsirinə diqqət yetirin:

{...أَنِّی قَدْ جِئْتُکُمْ بِآیةٍ مِنْ رَبِّکُمْ...}

Həzrət İsa Məsih (ə) Bəni-İsrail camaatına deyir ki, mən Allahın Peyğəmbəriyəm və Allah tərəfindən sizin üçün möcüzə və nişanələr gətirmişəm. Daha sonra o, möcüzənin növünə işarə edir:

1. {...أَنِّی أَخْلُقُ لَکُمْ مِنَ الطِّینِ کَهَیئَةِ الطَّیرِ فَأَنْفُخُ فِیهِ فَیکُونُ طَیرًا بِإِذْنِ اللَّهِ...}:

1. Mənim möcüzələrimdən biri torpaqdan quş heykəli düzəldərək ona üfürməyimdir Mən ona üfrdüyümdə, gildən olan heykəl həqiqətən də canlı quşa cevrilər. Amma bunların hamısı Allahın izni ilə gerçəkləşir. Yəni, mən müstəqil şəkildə təsirli və yaradan deyiləm, əksinə mənim yaratmağım Allahın izni ilədir. Mən sadəcə həmin heykələ nəfəsimi üfürürəm və o, Allahın əmri ilə quşa çevrilir.

2. {...وَأُبْرِئُ الْأَکْمَهَ وَالْأَبْرَصَ وَأُحْیی الْمَوْتَی بِإِذْنِ اللَّهِ...}:

2. Mənim digər möcüzəm anadangəlmə kor və bərəs (cüzam) xəstəliyinə tutulmuşlara şəfa verməyim və ölüləri diriltməyimdir. Əlbəttə, bu işləri də Allahın izni və icazəsi ilə edirəm, məbada, məni Allah və ya onun oğlu adlandırasınız. Mən sadəcə bir vəsiləyəm və bütün bunlar Allaha məxsus olan işlərdir.

3. {...وَأُنَبِّئُکُمْ بِمَا تَأْکُلُونَ وَمَا تَدَّخِرُونَ فِی بُیوتِکُمْ...}:

səh:231

3. Mənim Peyğəmbərliyimə dəlil olan üçüncü möcüzəm sizin evinizdə ehtiyat olaraq saxladığınız və yediyiniz şeyləri xəbər verməyimdir və bunların hamısı Allahın təlim verməsi ilədir.

Bu ayə təkvini vilayəti qəbul etməyən, təvəssülü inkar edən və ya onun feli tövhidlə zidd olduğunu düşünən kəslər üçün tutuarlı bir cavab və dəlildir. Deməli. Hansısa bir işi Allahdan başqasına nisbət versək və onun Allahın izni ilə təsirli olaraq baş verdiyini qəbul etsək, belə bir mətləbin tövhidlə heç bir ziddiyyəti olmaz.

“Tezliklə Allahdan sizi bağışlamasını istəyəcəyəm, həqiqətən, o, bağışlayan və mehribandır”.

Bu ayəyə uyğun olaraq, həzrət Yaqubun (ə) günahkar övladları ona təvəssül edərək Allah dərgahında onlar üçün bağışlanmaq tələb etsin. Beləliklə, bizim də İslam Peyğəmbəri (s), məsum imamlar (ə), Quran və digər möhtərəm şəxslərə təvəssül edərək onların Allah dərgahında bizim çətinliklərimizin həllini tələb etmələrini istəməyimizin nə eybi var?

2. “Nisa” surəsinin 64-cü ayəsində buyurulur:

{وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا لِیطَاعَ بِإِذْنِ اللَّهِ وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جَاءُوکَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّابًا رَحِیمًا}

“Biz hər bir Peyğəmbəri, yalnız Allahın kömək və izni ilə itaət olunmaq üçün göndərmişdik. Əgər onlar özlərinə zülm etdikləri zaman sənin yanına gəlsə, sonra Allahdan bağışlanmaq istəsə və Allahın Peyğəmbəri də (Allahdan) onlar üçün bağışlanmaq diləsəydi, şübhəsiz, Allahın çox tövbə qəbul edən və mehriban olduğunu görərdilər”.

Bu ayədə Allahın özü təvəssül etmək qaydasını camaata təlim verir. Təvəssülə icazə verən Quranın bu iki aşkar ayəsi müqabilində vəhhabilərin cavabı nədir?

həyatda olduğu müddətdə şirk eləmək olar, amma o həzrətin vəfatından sonra şirk cayiz deyil. Başqa bir ifadə ilə desək, onların sözündən şirkin iki qismə bölündüyü anlaşılır:

1. İcazə verilərək mübah olan şirk; 2. İcazə verilməyən və haram olan şirk.

Görəsən, indiyə qədər hansısa bir alim belə bir söz demişdirmi? Hansısa bir müsəlmandan indiyə kimi şirkə icazə verildiyini eşitmisinizmi? Şirkin batil və qadağan olması külli əqli qaydalara əsalanır və onda istisnaya yer yoxdur. Elmi baxımdan, vəhhabilər geridə qalmış bir cəmiyyətdir və digər islami məzhəblərlə müqayisə olunmağa belə, layiq deyillər. Onlar nə Dəməşq, nə Əl-Əzhər, nə də şiə alimləri ilə müqayisə olunasə deyillər. Bundan əlavə, Peyğəmbərin (s) vəfatından sonra o həzrətdən nə əskilib ki, ona təvəssül etmək mümükün olmasın? Düzdür ki, o həzrətin cismi vəfatı ilə aradan getmişdir, amma ruh cisimdən ayrıldıqdan sonra daha da qüvvətli hala gəlir. Quranda şəhidlərin ruhu ilə bağlı bərzəx həyatının olduğu bildirlir:

{وَلَا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْوَاتًا بَلْ أَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یرْزَقُونَ}

“Allah yolunda öldürülənləri ölü hesab etməyin, əksinə onlar Allah dərgahında diridir və orada ruzi yeyirlər”.

Şəhidlərin ölümdən sonra Allah dərgahında diri olduğu və ruzi yedikləri və sonrakı ayəyə əsasən, dünyadakı yaxınlarının əməllərini müşahidə etdikləri halda, şəhidlərdən də üstün bir məqama sahib olan İslam Peyğəmbəri (s) ölümdən sonra həyata malik deyilmi? Şübhısiz, o həzrət bərzəxdə şəhidlərdən də üstün olan bir həyata malikdir. Bu baxımdan, müsəlmanların hamısı o həzrətə hər namazın sonunda salam göndərirlər:

اَلسَّلامُ عَلَیْکَ اَیُّهَا النَّبِیُّ وَرَحْمَةُاللهِ وَبَرَکاتُهُ

“Allahın salam və bərəkəti sənə olsun, ey Allahın Peyğəmbəri”.

səh:234

Əgər o həzrət həyatda deyilsə, nə üçün onaxitab edilərərk salam verilir? Həmçinin, bunun mənası nədir? Nəticədə, dinin böyük şəxsiyyətlərinə təvəssül etməyin cayiz olduğunu və bu məsələdə onların həyatda olub-olmaması arasında heç bir fərq yoxdur.

Peyğəmbərin (ə) sağlığında o həzrətə təvəsül edir və Peyğəmbər (s) onu bu işdən çəkindirmir.

2. Buxari öz kitabında bu zəminədə bir hədis nəql etmişdir:

Peyğəmbər (s) zamanında camaat quruluq ili ilə üzləşməli olur və onun aradan qaldırılması üçün Peyğəmbərə (s) təvəssül edir. Peyğəmbər (s) dua edir və yağış yağır. Bu zaman o həzrət belə buyurur:

لَوْ کانَ اَبُوطالِب حَیّاً لَقَرَّتْ عَیْناهُ(1)

“Əgər Əbu Talib sağ olsaydı, bu duanın və yağış yağmasının təsiri ilə gözləri işıqlanardı (nurlanardı)”.

Peyğəmbərin (s) bu cümləsi o həzrətin besətindən (Peyğəmbərliyə seçilməsindən) qabaq Əbu Talibin camaat üçün yağış yağmasına dua etməsi və yağışın da yağmasına bir işarədir. Həmin zamanlarda Əbu Talib Peyğəmbər hələ bələkdə olarkən onu qucağına alır və ona təvəssül edərək Allahı bələdəki Peyğəmbərə (s) and verir və beləliklə, onun duası qəbul olur və yağış yağaraq camaata quruluq ilindən nicat verir. Daha sonra Əbu Talib belə bir şer deyir:

         وَاَبْیَضُ یُسْتَسْقَی الْغَمامُ بِوَجْهِه                    ثَمالُ الْیَت_امی عِصْمَ_ةٌ لِلاَْرامِ_لِ(2)

“Peyğəmbərin siması ağappaqdır və onun simasının nuruna Allahdan yağış istəyirlər. O, yetimlərin pənahı və dul qadınların himayəçisidir”.

Bir sözlə, bu rəvayətə uyğun olaraq camaat həm o həzrətin sağlığında, həm də vəfatından sonra ona təvəssül edərək hacətlərini alır və Peyğəmbər (s) onları bu işdən çəkindirmir, əksinə həmin işi yaxşılıqla yad edir və digərlərini də Əbu Talibin yağışın yağması ilə bağlı oxuduğu şerin digər beytlərini oxumağa təşviq edirdi. Bu məsələni həzrət Əli (ə) öz öhdəsinə götürmüşdü.

3. Əhli-sünnə böyüklərindən Səmhudi “Vəfaul-vəfa” adlı öz kitabında əhli-sünnənin dörd məzhəbindəki

səh:236

imamlarından biri olan Malikdən və Abbasi xəlifəsi Mənsur Dəvaniqidən aşağıdakı kimi nəql edir:

“Mənsur Dəvaniqi Peyğəmbərin (s) qəbrini ziyarət etmək məqsədi ilə xidmətçi və mühafizlərinin müşayətində Məscidun-Nəbiyə (Peyğəmbər məscidi) gəlir. Malik də orada ziyarət etməklə məşğul idi. Mənsur tez-tez öz xidmətçilərinə əmr və göstərişlər verirdi. Bu məsələ Malikin etiraz etməsinə sabəb oldu. O, Mənsura xitab olaraq dedi ki, niyə bu qədər səs-küy edirsən, bəyəm, buranın hara olduğunu bilmirsən? Bu ayəni heçoxumamısanmı?:

{یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَرْفَعُوا أَصْوَاتَکُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِی وَلَا تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ کَجَهْرِ بَعْضِکُمْ لِبَعْضٍ أَنْ تَحْبَطَ أَعْمَالُکُمْ وَأَنْتُمْ لَا تَشْعُرُونَ}(1)

“Ey iman gətirənlər! (Söhbət zamanı ədəbə riayət və Peyğəmbərin məqamına hörmət olaraq) səsinizi Peyğəmbərin səsindən artıq qaldırmayın və onunla bir-birinizlə danışdığınız kimi ucadan danışmayın. Məbada, özünüz də bilmədən əməlləriniz puç olsun. (Çünki Peyğəmbəri incitmək əməllərin mükafatının puç olmasına səbəb olan amillərdəndir)”. Mənsur cavab verdi ki, Peyğəmbər (s) həyatda deyil və bu ayə onun sağ olduğu vaxta aiddir. Malik isə dedi:

حُرْمَتُهُ مَیِّتاً کَحُرْمَتِه حَیّاً(2)

Peyğəmbərə (s) ölümündən sonra ehtiram etmək o həzrətin həyatda olduğu zamanlardakı ehtirama bənzəyir və bu, lazım və vacibdir”.

Bu sözlərə uyğun olaraq, Peyğəmbərə istər həyatda olduğu zaman olsun, istərsə də vəfat etdiyi zamanda, ehtiram etmək lazım və vacibdir və hər iki halda o həzrətə təvəssül etmək olar.

4. Əhli-sünnənin tanınmış alimlərindən İbn Hacər – o,

səh:237

çox təəssübkeş bir insan olmuşdur – “Əs-Səvaiqul-muhrəqə” adlı öz kitabında şiəliyin xeyrinə olan maraqlı bir etiraf edir. Həmin etiraf Şafeinin aşağıdakı şeridir:

          آلُ النَّبِ_____یِّ ذَری_عَت____ی                                       وَ هُ__مْ اِلَیْ__هِ وَسیلَت___ی(1)

اَرْجُوا بِهِمْ اُعْطی غَداً

بِیَدِالْیُمْنی صَحیفَتی

“Peyğəmbər (s) ailəsi Allah dərgahında mənim üçün bir vasitə və çətinliklərimin həlli üçün təvəssül vəsiləsidir. Ümid edirəm ki, o böyük şəxsiyyətlərə təvəssülüm vasitəsi ilə əməl dəftərimi mənim sağ əlimə təqdim edərlər”.

Nəticədə, dinin böyük şəxsiyyətləri və Qurana təvəssül etməyin feli tövhidlə heç bir ziddiyyəti yoxdur və Quran ayələri və rəvayətlərdə də müsəlmanlar bu məsələyə rəğbətləndirilərək təşviq edilmişlər.

2. Həzrət Yusifin (ə) qardaşları onun sağ olmasını bilib atalarına xəbər verdiklərində, onların hamısı Misirə tərəf hərəkət edirlər. Quranda həzrət yusifin (ə) ata, ana və qardaşlarının onun yanına gəldiklərini belə bəyan edir:

{وَرَفَعَ أَبَوَیهِ عَلَی الْعَرْشِ وَخَرُّوا لَهُ سُجَّدًا...}(1)

“Yusif ata-anasını öz taxtına çıxartdı və (o daxil olan zaman hamısı) onun qarşısında səcdəyə düşdülər” Bu ayəyə uyğun olaraq, həzrət Yaqubun (ə) övladları Yusif (ə) qarşısında səcdə etdilər. Əgər Allahdan başqasına səcdə etmək şirk hesab olunursa, bu ayəni necə təfsir etmək olar?

3. Bəni-İsrail Beytül-Müqəddəsi fəth etdiyi zaman həmin şəhərə daxil oldular və şəhərin məbədinə daxil olduqlarında onun qarşısında səcdəyə düşdülər. Allah-taala “Bəqərə” surəsinin 58-ci ayəsində bu barədə belə buyurur:

{وَإِذْ قُلْنَا ادْخُلُوا هَذِهِ الْقَرْیةَ فَکُلُوا مِنْهَا حَیثُ شِئْتُمْ رَغَدًا وَادْخُلُوا الْبَابَ سُجَّدًا وَقُولُوا حِطَّةٌ نَغْفِرْ لَکُمْ خَطَایاکُمْ وَسَنَزِیدُ الْمُحْسِنِینَ}

“(Yadınıza salın) o zaman(ı) ki, dedik: “Bu şəhərə (Beytül-Müqəddəsə) daxil olun və onun bollu nemətlərindən istədiyiniz yerdə yeyin və bu qapıdan (şəhərin, ya Məscidül-Əqsanın qapısından) səcdə halında daxil olun və “(ilahi, bizim istəyimiz) günahların tökülməsidir (bağışlanmasıdır)” deyin ki, sizin səhvlərinizi bağışlayaq. Biz yaxşı iş görənləri(n savabını) artıracağıq”.

Bir sözlə, bu ayələrdə Allahdan başqasına səcdə edildiyi bildirilir və bu ibadətdəki tövhidlə necə uyğun gəlir?

Cavab: Dediyimiz kimi, şirkin haramlığı və Allahdan başqasına səcdənin cayiz olmaması, həmçinin, ibadət və pərəstişin yalnız Allaha məxsus olması külli əqli qanunlara əsaslanır və bunda istisna mövcud deyil. Tövhidin heç bir qismində şirkə yol vermək olmaz və bu təsəvvür edilməzdir. Beləliklə, yuxarıdakı ayələrdə səcdə ibadət və pərəstiş mənasında deyil, əksinə nemətə şükür və

səh:239

Allah qarşısında təzim etmək mənasındadır.

Mələklərin Adəmə səcdə etməsi, həqiqətdə, onların Allaha səcdə etməsi idi, çünki Allah belə bir üstün dəyərli məxluq yaratmışdır. Deməli, səcdə həqiqətdə Allah üçün idi.

Həzrət Yusifin (ə) qardaşları da Allahın Yusifə verdiyi əzəmətə xatir Allaha şükür etmək və həmin neməti böyük saymaq üçün səcdə edirlər. Yusif (ə) vasitəsi ilə nlar uzun illərdən bəri itirdikləri qardaşlarını tapmış, Kənandakı çətin yaşayışdan sonra Misirə köçmüş və yaxşı yaşayış əldə etmişdilər. Bu səbəbdən, səcdəyə düşürlər. Həmin məsələ Bəni-İsrail üçün də keçərlidir. Yəni, onlar Beytül-Müqəddəsin məscidinə deyil, Allaha səcdə edirdilər.

Kəbəyə ziyarətə gələn zəvvar və müsəlmanlar camaat namazında iştirak edərkən Kəbənin ətrafında dairə əmələ gətirir və səcdə edərkən Kəbənin müqabilində olurlar. Belə olduğu halda, onlar Kəbəyə səcdə edirlər, yoxsa, keç kəs Kəbəyə ibadət etmir, əksinə Allaha ibadət üçün onun müqabilində səcdə edirlər? Deməli, səcdə hər bir yerdə, müxtəlif formalarda olmasına baxmayaraq, sadəcə Allah üçündür. Nəticədə, yuxarıdakı üç ayə tövhidin küllü qaydasından istisna olaraq ibadət hesab edilmir.

səh:240

şeytani plandan canını salamat qurtara bilmək üçün iki işi yerinə yetirməli idi:

Birincisi, Mədinə istiqamətinin əksinə hərəkət etməli idi, yəni Məkkənin şimalına deyil, cənubuna doğru yola düşməli idi ki, düşmənlər o həzrətin şəhəri tərk etdiyini anlamış olsalar, onu tapa bilməsinlər. İkincisi, öz yerində bir nəfəri yatırtmalı idi ki, kimsə onun olmadığından və Məkkəni tərk etməsindən xəbər tutmasın. Bu səbəbdən, o, həzrət Əliyə (ə) buyurdu ki, sən bu gecə mənim yerimdə yat. Həzrət Əli (ə) soruşdu ki, siz bu vasitə ilə siz sağ-salamat Mədinəyə gedəcəksinizmi?(1) Peyğəmbər (s) “bəli” – deyə cavab verdiyində, həzrət Əli (ə) Allah xəlifəsinin yer üzündə salamat qalacağı üçün şükür səcdəsi etdi. Bu səcdənin müqəddəs İslam şəriətində ilkin şükür səcdəsi olduğunu söyləmişlər. Peyğəmbər (s) həzrət Əlini (ə) öz yerində yatırtdıqdan sonra Məkkəni tərk edərək Mədinə istiqamətinin əksinə, yəni cənuba doğru hərəkət etdi və Sur mağarasında daldalandı. Düşmənlərin onu tapmaqdan ümidləri üzüldükdən sonra Mədinəyə yola düşərək oraya sağ-salamat yetişdi.(2)

Şübhəsiz ki, “Ləylətül-Məbit” hadisəsi həssas, təhlükəli və İslamın taleyində həlledici rola malik idi və həmin təhlükəli gecənin qəhrəmanı həzrət Əmirəl-Möminindən (ə) başqa, heç bir kəs deyildi. Peyğəmbərin (s) Mədinəyə hərəkəti zamanı Məkkə və Mədinə arasında bəhs etdiyimiz ayə həzrət Əlinin (ə) İslam Peyğəmbərinə etdiyi fədakarlıq barəsində ona nazil edilir.

səh:243

alimlərinin “Ləylətül-Məbit” ayəsinin həzrət Əlinin (ə) bənzərsiz fədakarlığı barədə nazil olmasında eyni fikirə gəldiklərini söyləmək olar.

Məhfuzda qeyd olunmuş və ticarət sənədi kimi) Tövrat, İncil və Qur’anda (yazılmış) və haqq olan bir vəddir. Allahdan başqa, kim öz əhdinə daha vəfalıdır?! Buna görə də, etdiyiniz bu ticarətə şad olun. Budur böyük uğur və qurtuluş!”

Bu böyük ticarətdə alıcı Allah-taala, satıcı mücahid və mömin bəndələr, satılan mal möminlərin canı və onun dəyəri bərin cənnətləridir, eyni zamanda, həmin ticarətin dəyərli sənədi üç asimani kitabda (Quran, İncil və Tövrat) qeyd edilmişdir. Bu ticarət o qədər dəyərlidir ki, Allah onu “böyük qələbə” deyə xatırladır və ticarətdə iştirak edənlərə təbrik deyilir. Həqiqətən də, bu ticarət çox böyük bir ticarətdir, çünki alıcı özünə aid olan malı satıcıdan ən baha qiymətə alır. Görəsən, belə bir ticarət “böyük qələbə” olunmamalı və bunun üçün təbrik deyilməməlidirmi?!

İkinci ayə: Allah-taala “Səff” surəsinin 10-13-cü ayələrində də digər bir ticarətə işarə edir. Həmin ayələrdə buyurulur:

{یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا هَلْ أَدُلُّکُمْ عَلَی تِجَارَةٍ تُنْجِیکُمْ مِنْ عَذَابٍ أَلِیمٍ * تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَتُجَاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ بِأَمْوَالِکُمْ وَأَنْفُسِکُمْ ذَلِکُمْ خَیرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ * یغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ وَیدْخِلْکُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ وَمَسَاکِنَ طَیبَةً فِی جَنَّاتِ عَدْنٍ ذَلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ * وَأُخْرَی تُحِبُّونَهَا نَصْرٌ مِنَ اللَّهِ وَفَتْحٌ قَرِیبٌ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ}

“Ey iman gətirənlər, sizə elə bir ticarət (yolu) göstərimmi ki, sizi ağrılı əzabdan qurtarsın? Allah və onun rəsuluna iman gətirin və Allah yolunda mallarınızla və canlarınızla cihad edin. Əgər bilsəniz, (iman və cihad) sizin üçün daha xeyirlidir. (Əgər belə etsəniz,) Allah günahlarınızı bağışlar, sizi (evlərinin və ağaclarının) altından çaylar axan cənnətlərə, bağlara və əbədi (Ədn) cənnətlərindəki pak və xoşagələn məskənlərə daxil edər. Budur böyük səadət. Və sevdiyiniz başqa bir nemət(i də sizə verər və bu nemət) Allah tərəfindən (məntiq əsasında və dəlil-sübutla tarix boyunca bütün millətlərə) bir kömək və (Məkkənin fəthində və başqa işlərdə) yaxın bir qələbədir. (Ey Peyğəmbər,) möminlərə müjdə ver”.

Bu gəlirli ticarətdə də satıcılar möminlər, alıcı Allah-

səh:246

taala və satılan mal imanlı insanların canıdır. Onun dəyər və qiyməti günahların bağışlanması, cənnətə getmək, behiştin pak məskənləri, yaxın qələbə və Allahın yardımıdır (Məkkənin fəthi). Allah bu ticarəti də “böyük qələbə” adı ilə xatırlatmış və buna müvəffəq olanlara təbrik denişdir.

Üçüncü ayə: “Bəqərə” surəsinin 107-ci ayəsidir və onun şərhini əvvəldə bəyan etmişik. Bildirdiyimiz kimi, həmin müamilə və ticarətdə satıcı Əli ibn Əbutalib (ə), alıcı Allah-taala və satılan mal həzrət Əlinin (ə) canı və onun qiymət və dəyəri isə Allahın razılığı olmuşdur.

olduğu üçün ibadət edirəm”.(1)

addımın dəyərli olmasına baxmayaraq, alıcının təşviqi ilə bu işi yerinə yetirən kəslə müqayisə olunası deyil. Bundan əlavə, bəhs etdiyimiz ayə (fərqləndirmə və bəzi mənasında olan) “min” {وَمِنَ النَّاسِ...} kəlməsi ilə başlayır, yəni təkcə insanlardan bəzisi belə bir qeyri-adi addımı atmağa qadirdi. Halbuki, canın müqabilində verilən cənnət və ya cəhənnəm atəşindən nicatdan bəhs edən digər ayələrdə ümumilik və hamıya məxsusluq vardır {...اشْتَرَی مِنَ الْمُؤْمِنِینَ...}.

Əxnəs və onun kimilərinin münafiq və ikiüzlüllüklərinə səbəb sənin yanından ayrıldıqları zaman Allahın fəsadı sevmədiyini bildikləri halda, yer üzündə fəsad törətmək,

əkin sahələri və mal-qaranı məhv etmək üçün çalışmalarıdır.(1) Əlbəttə, {...تَوَلَّی...} sözünün vilayət və hakimiyyət mənasında olma ehtimalı da mövcuddur, yəni belə insanlar qüdrət və hakimiyyət əldə etdiklərində, yer üzündə fəsad törədərək əkin sahələri və mal-qaranı aradan aparır və hər yerə fəsad toxumu səpirlər.

Münafiq olan Əxnəs də müsəlmanların məntəqəsinə daxil olaraq orada fəsad törətməyə başlayır. O, müsəlmanların əkin sahələrini viran edərək mal-qarasını da məhv edir.(2) Amma Peyğəmbərin (s) hüzuruna yetişdikdə, yağlı dilini işə salmağa başlayır.

{وَإِذَا قِیلَ لَهُ اتَّقِ اللَّهَ أَخَذَتْهُ الْعِزَّةُ بِالْإِثْمِ فَحَسْبُهُ جَهَنَّمُ وَلَبِئْسَ الْمِهَادُ}

Belə münafiq şəxslərə Allahdan qorxun və bu cür insanlığa zidd olan əməllərə mürtəkib olmayın deyilən zaman, bir sözlə, kimsə onlara nəhy əz münkər və əmr be məruf edən vaxt onlar qulaq asmamaqla yanaşı, öz pis əməllərini daha da artırır, təkəbbür, inadkarlıq və təəssübkeşlik edərək həmin günahlara yenidən mürtəkib olurlar. Aydın məsələdir ki, belə insanların yeri cəhənnəmdir və ora necə də pis bir məskəndir.

Bu üç ayədə İslamın ən pis düşməni və insanların ən mənfuruu barədə təsəvvür yaradılmışdır və biz bu ayələri “Ləylətül-Məbit” ayəsi ilə tutuşdurduqda, həmin ayədə İslama nisbətdə daha canıyanan, imanlı və Peyğəmbərin (s) yanında da daha sevimli bir şəxsin həzrət Əli (ə)

səh:250

olduğunu anlayırıq. Şübhəsiz ki, Peyğəmbərin (s) imanlı şəxslərə məhəbbəti onların Allaha imanlı olmasına xatirdir və işin içində bundan başqa, digər bir məsələ yoxdur.

bəzilərinə toxunaraq onları cavablandırırıq.

sonra yaranmış çətin şəraitdə çoxlu xidmətlərinin aşkar və hamıya bəlli olmasına baxmayaraq, bu ayənin onun barəsində nazil olmasına inanmaq mümkün deyil.

həzrətin bu işin nəticəsi barədə iradə etməməsini ehtimal etmək olar, amma, həzrətin zehnində təhlükənin olduğu məlum idi və bununla belə, o, böyük bir fədakarlıq etməyə hazır idi. Nəticədə, həmin hadisənin həzrət Əli (ə) üçün böyük bir iftixar olduğu və bunun imamların elmi ilə heç bir ziddiyyət təşkil etmədiyi aydın olur. Bu məsələyə diqqət etmək imaların qeybi elmləri ilə bağlı qarşıya çıxan əksər şübhə, tərəddüd və problemlərin həll edilməsində əhəmiyyət kəsb edir.

Sual: Siz belə dediniz: “Həzrət Əli (ə) iradəyə bağlı olan qeybi elmindən hadisənin nə ilə nəticələnəcəyini bilmək üçün istifadə etmədi, amma o həzrət üçün təhlükənin ola biləcəyi ehtimalı var idi. Bu cəhətdən, onun Peyğəmbərin (s) yerində yatması böyük bir fəzilət hesab edilir”. Amma bəzi rəvayətlərdə nəql edilənlərə əsasən, o həzrət ona bu hadisədə heç bir zərər dəyməyəcəyindən xəbərdar idi və həmin həidisə uyğun olaraq Peyğəmbər (s) ona bu məsələdə zəmanət vermişdi.(1) Belə olduğu halda, “Ləylətül-Məbit” ayəsi o həzrət üçün necə fəzilət hesab edilə bilər?

Cavab: Bu irada iki formada cavab vermək olar:

A) Bu hədis mürsəldir və onun sənədi yoxdur. Mərhum Əllamə Əmini həmin hədisi Sələbi təfsirindən mürsəl şəkildə nəql etmişdir(2) və sənədi olmadığı üçün ona etimad edərək əsaslanmaq olmaz.(3)

B) Hər hansı bir rəvayətin qəbul edilməsi üçün üç şərtin olması lazımdır: Onun sənədi mötəbər olsun,

səh:254

Quranın ayələri ilə zidd və müxalif olmasın, din alimlərinin nəzərində qəbul olunası olsun.

Həmin rəvayət alimlər tərəfindən qəbul olunmamaqla yanaşı, Quranın ayələri ilə də ziddir. Allah-taala yuxarıdakı ayədə həzrət Əlinin (ə) gördüyü işi əzəmətli bir iş və Allahla müamilə kimi dəyərləndirir. Əgər rəvayətin etibarlı olduğunu qəbul etsək, onda, həzrət Əlinin (ə) işində heç bir əzəmət olmaz və bu adi bir məsələ kimi təlqin edilər. Nəticədə, Quranın bir ayəsi ilə zidd olan bu rəvayətə istinad etmək və onun vasitəsi ilə məsələni dəyərdən salmaq və sual altına aparmaq olmaz (diqqət edin).

adı ilə xatırlanmış olan şəxs kimdir?”(1)

Bir sözlə, “Ləylətül-Məbit” hadisəsi o qədər aşkar və məşhur idi ki, o ərəb şerində də öz əksini tapmışdır.

eşitdikdə, o həzrət hədsiz şücaətlə dilə gələrək buyurdu:

اَلی تَقُولُ هذا یا اَباجَهْل! قَدْ اَعْطانی مِنَ الْعَقْلِ ما لَوْ قُسِّمَ عَلی جَمیعِ حُمَقاءِ الدُّنْیا وَ مَجانینِها لَصاروُا بِه عُقَلاءَ، وَ مِنَ الْقُوَّةِ ما لَوْ قُسِّمَ عَلی جَمیعِ ضُعَفاءِ الدُّنْیا لَصاروُا بِه اَقْویاءَ، وَ مِنَ الشُّجاعَةِ ما لَوْ قُسِّمَ عَلَی جَمیعِ جُبَناءِ الدُّنْیا لَصاروُا بِه شَجْعاناً(1)

“Ey Əbu Cəhl! Sadəlövhlük və xamlığı mənə nisbət verirsən? (Sanki məni tanımırsan, onda, mən özümü tanıtdıraram, əslində sizin düşündüyünüz kimi deyil, əksinə) Allah mənə o qədər əql vermişdir ki, əgər onları dünyanın bütün axmaqları arasında bölüşdürsələr, onların hamısı ağıllanar. Mənə o qədər qüvvət və qüdrət əta olunmuşdur ki, əgər onu dünyanın bütün zəifləri arasında bölüşdürsələr, dünyada zəif bir adam tapılmaz. Həmçinin, mənə o qədər şücaət verilmişdir ki, əgər onu bütün qorxaqlara paylasalar, onların hamısı şücaətli olar”.

Mən İslam Peyğəmbərini tanıyaraq və agah şəkildə iman gətirmiş və ixlasımla öz canımı ona fəda eləmişəm. Düşmənlər İslam Peyğəmbərinin (s) evindən kor-peşman və naümid halda çıxdıqları zaman, həzrət Əli (ə) ona tapşırılan vəzifənin öhdəsindən başıuca çıxdı.

atdığını görmələrini əmr edir. Sonra onları Əlini (ə) qorumaq üçün göndərir. Cəbrayıl və Mikayıl yerə enərək Peyğəmbərin (s) evində hazır olurlar. Cəbrayıl o həzrətin başı üstə və Mikayıl isə ayaq tərəfində onu mühafizə etmək üçün dayanır. Daha sonra onların hər ikisi Əliyə (ə) xitab olaraq deyirlər:

بَخّ بَخّ لَکَ یَابْنَ اَبی طالِب، مَنْ مِثلُکَ؟ وَقَدْ باهَی اللهُ بِکَ مَلائِکَةَ السَّماواتِ و فاخَرَ بِکَ(1)

Yəni, Sənə təbrik deyirik, ey Əli! Kim sənin kimidir? Allah-taala səninlə səmadakı mələklərinə fəxr edir”.

Görəsən, bundan da üstün bir məqamı təsəvvür etmək olarmı?! Şiənin bu xanədanın qapısına üz gətirməsi yersiz, həmçinin, kor-koranə və təəssüb səbəbi ilə deyil, əksinə o həzrətin qeyri-adi və əzəmətli məqamına xatirdir.

bərpa edilməkdə və İslam ağacı bar gətirməkdədir.(1)

birisinə verməmişdir”. Onun nə olduğunu soruşdular. O, cavab verdi ki, mən sizdən əvvəl iman gətirmiş və Allahın razılığı üçün hamınızdan öncə hicrət eləmişəm. Allah yolunda öz mal və canımla cihad etmiş, Siz və sizin timsalınızdakılar mənim cihad etməyimin bərəkətinə müsəlman olaraq İslamı qəbul etmisiniz. Nəticədə, “Siqayətül-hacc”, “İmarətul-Məscidil-Həram” deyil, Allaha iman və onun razılığı yolunda cihad ən üstün iftixardır. Peyğəmbər (s) və həzrət Əlinin (ə) əmisi Abbas bu sözlərdən qəzəbləndi və çox narahat olaraq Peyğəmbərin (s) hüzuruna gələrək məsələni danışdı və ondan şikayət etdi ki, Əli (ə) bizim məqamımızı sual altında qoyur. Peyğəmbər (s) həzrət Əlinin (ə) arxasınca adam göndərib onu çağırtdırır və gəldiyi zaman ondan izah eləməsini istəyərək buyurur: “Nə etmisən ki, əmin Abbas bu qədər hirslənib?”

Həzrət Əli (ə) buyurdu ki, mən haqqı demişəm və əmim də haqqa görə narahat olmuşdur. Sonra məsələni Peyğəmbərə (s) danışdı. Həmçinin, həmin sözləri dedikdə, məqsədinin öz məqamından danışmaq deyil, əksinə “Siqayətül-hacc”, “İmarətul-Məscidil-Həram”dan da üstün iftixarların mövcudluğunu bildirmək olmasını da vurğulayır. Elə bu zaman “Siqayətül-hacc” ayəsi nazil olaraq həzrət Əlinin (ə) sözlərini təsdiqləyir.(1) Yuxarıdakı nazilolma səbəbi əhli-sünnənin Quranın təfsiri, tariz və rəvayətlər barədə yazılan on iki məşhur kitabında qeyd edilmişdir. Həmin kitablar belədir:

1. Əllamə Vahidi(2), “Əsbabun-nuzul”

2. Əllamə Xazin Bağdadinin təfsiri(3)

3. Əllamə Qurtubini təfsiri(4)

səh:262

4. Fəxri Razi təfsiri(1)

5. Əllamə Süyuti(2), “Durrul-mənsur”

6. Əbul Bərəkat Nəfsinin təfsiri(3)

7. İbn Səbbağ Maliki, “Fusulul-mühimmə”(4)

8. Gənci Şafei, “Kifayətut-talib”(5)

9. Xətib Bağdadi tarixi(6)

10. İbn Məğazəli, “Mənaqib”(7)

11. İbn Əsakir tarixi(8)

12. Zəməxşəri, “Rəbiül-əbrar”(9)

Nəticədə, yuxarıdakı nazilolma səbəbi ilə bağlı heç bir şəkk-şübhəyə yer yoxdur.

edən birinci şəxs olduğunu və İslam, cihad və hicrətdə Şöybə və Abbasın malıik olmadığı öncüllüyə sahib olduğu və həmin iftixarın təkcə özünə mənsub olduğunu bildirmək istəyir.

- {یبَشِّرُهُمْ رَبُّهُمْ بِرَحْمَةٍ مِنْهُ وَرِضْوَانٍ...}

– Allah bir tərəfdən, man, cihad və hicrətlə və digər tərəfdən də, “Siqayətül-hacc” və “İmarətul-Məscidil-Həram” arasındakı müqayisəni rədd etdikdən və əvvəlki üç məsələyə (iman, cihad, hicrət) daha artıq dəyər verdikdən sonra imanlı olan, cihad və hicrət edən kəslər üçün iki sonrakı ayədə müəyyən müjdələr verir. Həmin müşdələrə diqqət yetirin:

1. Allah belə şəxslərə öz rəhmətini və ona yaxın olmağı bəşarət verir.

2. Həmin şəxslər üçün nəzərdə tutulan mənəvi müjdə Allahın razılığıdır və insanın Allahın ondan razı olduğunu bilməsindən daha üstün hansı nemət ola bilər!

2. {...وَجَنَّاتٍ لَهُمْ فِیهَا نَعِیمٌ مُقِیمٌ * خَالِدِینَ فِیهَا أَبَدًا...}:

3. Onlara veriləcək üçüncü nemət cənnət bağlarıdır (diqqət yetirin ki, ayədə bir dənə bağ deyil, çoxlu sayda bağlar nəzərdə tutulmuşdur) və həmin bağlarda tükənmək bilməyən nemətlər mövcuddur. Dünya nemətləri üçün eyib və naqislik sayılan məsələlərdən biri onların tükənməsidir. Amma axirət nemətləri isə bu xüsusiyyətlərdən xaricdir.

{...إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِیمٌ}

Görəsən, bu ifadə iman cihad və hicrət əhli olanlar üçün nəzərdə tutulan digər bir nemətə işarədirmi? Elə bir nemətə ki, Allaha yaxın olmaq, onun razılığı və cənnət bağlarından sonra əta ediləcək və nə onu dərk etməyə insan zehni, nə vəsf etməyə insan qüdrəti yetməz. Bu səbəbdənmi üstü örtülü şəkildə bəyan edilmişdir? Yoxsa, əvvəlki üç nemətə işarədir və onlara təkid üçündür? Bu ehtimallardan hansısa birinin olması mümkündür.

taala Peyğəmbərə (s) canişin seçmək istəsə, insanlardan ən üstününü qoyub ondan aşağı olanların sorağında olmaz. Çünki Allah hikmət sahibidir və ondan aşağı olan şəxsi ən üstün şəxsə tərcih etmək Allahın hikmətinə zidd və müxalifdir. Eyni zamanda, əgər xilafət məsələsi seçimlə olsa belə, aqil və ağıllı insanlar da ən üstün şəxsi qoyub aşağı səviyyəlinin ardınca olmazlar. Nəticədə, bu ayə ilə də o həzrətin vilayətini sübuta yetirmək olar.

sonradan həmin qərarına Quran və rəvayəti dəlil gətirməyə çalışmasıdır. Amma insan öncə Quran və rəvayətlərdə saf və şəffaf olaraq istifadə edilənlərə diqqət yetirərərk seçim etmək istəsə, heç vaxt belə ziddiyyətlərə düçar olmaz.

Dinin mühüm təməllərindən sayılan hicrət barəsində bəzi şəxslər onun İslam dininin əvvəllərinəki müsəlmanlara aid olduğunu və müsəlmanların Mədinəyə hicrət etməsi ilə onun kitabının bağlandığını təsəvvür edir. Halbuki, Əhli-beytin (ə) rəvayətlərində bu mətləbin əksi müşahidə olunmaqdadır. Həzrət Əlidən (ə) nəql edilən bir hədisdə buyurulur:

اَلْهِجْرَةُ قائِمَةٌ عَلی حَدِّها الاَْوَّل(1)

“Hicrət elə birinci sütün olaraq öz yerində qalmaqdadır (yəni, onun kitabı bağlanmayıb).” Hicrət məsələsi iman və cihad kimi, qiyamətə qədər davam edəcək və müsəlmanlar onu yerinə yetirməklə vəzifəlidirlər. Əlbəttə, bir çox hallarda hicrətin şəkil və forması dəyişir. Həzrət Əli (ə) buyurur:

یَقُولُ الرَّجُلُ هاجَرْتُ وَلَمْ یُهاجِرْ، اِنَّمَا الْمُهاجِرُ مَنْ هاجَرَ السَّیِّئاتِ وَلَمْ یَأْتِ بِها(2)

“Bəzən kimsə hicrət etdiyini deyir, halbuki, hicrət etməmiş və mühacir deyildir. Həqiqi mühacir günahla dolu bir ölkədən pak bir ölkəyə hicrət edən və bir daha günah fikrində olmayan kəslərdir”.

Bəli, həqiqi mühacirlər günahdan pak şeylər, təqva və Allaha itaət üçün hicrət edən kəslərdir. Onlar qeyri-münasib dostlardan və günah məclislərindən uzaqlaşanlardır. Haram mal, haram məqam və günahlardan hicrət etmək vacib və lazımdır. Aydın məsələdir ki, hicrətin bu forma və şəkli təkcə İslamın əvvəllərindəki müsəlmanlara məxsus deyil və qiyamətə qədər bütün müsəlmanların vəzifəsidir.

Üçüncü mühüm məsələ olan can və malla cihad məsələsi də bütün əsr və məkanlarda müsəlmanlara şamildir. Can və malla cihad tətil edilməsi qeyri-mümkün olan bir məsələdir, xüsusən də, Quranın təbiri ilə desək, düşmənçilik və kinləri simalarından bilinən kəslərin mövcud olduğu zamanımızda həmin məsələ önəm daşıyır:

{...قَدْ بَدَتِ الْبَغْضَاءُ مِنْ أَفْوَاهِهِمْ...}(3)

səh:268

“Doğrudan da, düşmənçilik (elə) ağızlarından (sözlərindən) bəllidir və sinələrində gizlətdikləri daha böyükdür”. Onlar elə düşmənlərdir ki, heç bir insanlıq məsələlərinə etiqadlı deyillər və öz qeyri-şəri məqsəd və mənafeləri üçün hər bir cinayətə əl atmağa hazırdırlar. Belə təhlükəli düşmənlər müqabilində həmişə müdafiə və cihada hazır olmaq lazımdır. Eyni zamanda, döyüş və mübarizə ruhunu daima cavan müsəlmanlarda yaşatmaq və canlandırmaq lazımdır. Bu səbəbdən, biz insanlardakı mübarizə ruhunu qeyri-sağlam əyləncələr və ya sağlam, lakin ifrat məsələlərlə zəiflətmək və yaxud da onu məhv etmək üçün çalışan kəslərin öz ölkə və İslama xəyanət etdikləri düşüncəsinə sahibik.

İlahi! İman nurunu bizim qəlbimizdə daha da alovlandır ki, zalım və günaha aludə olan ölkələrdən hicrət edə və Allah yolunda chad edərək digərlərinə də nicat verə bilək.

olardı ki, sadəcə o həzrətə məxsus olan sifət və xüsusiyyətlərlə o, tanıtdırılsın və həmin məsələ onun özündən başqa, heç kəsə şamil olmasın. Beləliklə, Allah-taala da həmin üsulu seçərək o həzrəti Quranın ayələrində özünəməxsus sifət və xüsusiyyətlərlə tanıtdırmağa üstünlük vermiş və onu Peyğəmbərin (s) canişini və möminlərin vəlisi ünvanında göstərmişdir. Bununla belə, qəlblərində nifaq və xəstəlik olanlar həmin ayələri fərqli şəkildə təfsir edirlər.

Başqa bir sual: Hədislərin birində belə deyilir: “Yunis ibn Əbdürrəhman səkkizinci imam olan imam Rzanın (ə) yanına gəlir və deyir: “Camaatın bəzisi həzrət Əlinin (ə) adının Quranın hansı ayəsində gəldiyini soruşurlar. Mən cavabında onlara {...وَجَعَلْنَا لَهُمْ لِسَانَ صِدْقٍ عَلِیا}(1) – deyə cavab verirəm”. Belə olduğu halda, mən onlara düzgün cavab verirəmmi?”

İmam cavabında ona buyurur: صَدَقْتَ هُوَ هکَذا(2) – düz deyirsən, məsələ elə sənin dediyin kimidir. Bu rəvayət sizin Quranda o həzrətin adının qeyd edilmədiyini dediyiniz məsələ ilə uyğun gəlirmi?

Cavab: Şübhəsiz ki, bu ayədə işlədilən {...عَلِیا} kəlməsi bir şəxsin adı (fənni bir təbirlə desək, ələm) deyil, əksinə sifət xüsusiyyətinə malikdir ki, {...لِسَانَ...} (lisan) sözü üçün sifət rolunu daşıyır. Amma yuxarıdakı rəvayətə gəldikdə, onun mötəbər bir sənədi mövcud deyil. Onun ravilərindən biri Əhməd ibn Məhəmməd Səyyaridir və (rical elmi baxımından) zəifdir. Bu şəxs Quranın təhrif olunması ilə bağlı geniş şəkildə hədislər nəql edən kəsdir. Bu səbəbdən, silsilə sənədləri arasında onun adı olan rəvayətlər qəbul ediləsi deyil və qeyri-mötəbər (etibarsız) sayılır.

Mərhun Əllamə Əmini onun avto-bioqrafiyası ilə bağlı belə yazır: “O, zəif və məzhəbi xarab (fasid) bir şəxs olmuşdur. Onun nəql etdiyi rəvayətlərin içi boşdur

səh:270

(mənası yoxdur) və etimad olunası deyil”(1) Nəticədə, yuxarıdakı rəvayət etimad ediləsi deyil.

səni aldatmaq istəsələr, şübhəsiz, sənə Allah kifayət edər. Səni öz (qeyb) köməyi və möminlərin vasitəsi ilə qüvvətləndirən odur”.(1)

Bu ayə bütün zamanlarda, məkan, tarixi dövrlər və ölkələrdə ilhamverici funksiya daşıyır və xüsusi bir silahdan söhbət edilmir ki, zamanın dəyişməsi ilə sıradan çıxmış olsun. Əksinə, “qüvvə” sözündən istifadə edilərək müsəlmanların bütün zamanlarda mövcud olan ən yeni silahlarla təchiz olunaraq düşmən müqabilində hazır olmalarını tövsiyə edir. Həmin söz sadəcə döyüş silahlarına deyil, təbliğat kimi düşmənin aradan qaldırılmasında təsirli olan qeyri-silahlara da şamil edilir. Eyni zamanda, ayədə ifadə edilən “qüvvə” sözü iqtisadi, ictimai, əxlaqi, bir sözlə, düşmənin qarşısını almaqda və bizim müdafiə olunmağımızda təsirli olan və kömək edən bütün məsələlərə aid edilə bilir.

{...تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَعَدُوَّکُمْ وَآخَرِینَ مِنْ دُونِهِمْ لَا تَعْلَمُونَهُمُ اللَّهُ یعْلَمُهُمْ...}

Ayənin bu qismi silah və döyüş qüvvələrinin toplanması barədəki hədəfi belə bəyan edir:

Bu hazırlıqdakı məqsəd insanların məhv edilməsi, dünyanın viran olunması və qüdrətsiz və biçarə şəxslərin öldürülüb qarət edilməsi deyil, əksinə hədəf şəri olan bir müdafiədir. Düşmənlərin təcavüz edə bilməməsi üçün bütün silah və qüvvələrlə hazır olmaq lazımdır. Çünki həmişə qüdrətli və zalım dövlətlər zəif ölkələrə hücum edirlər və qüdrət həm zahiri və batini, həm Allah düşmənləri və öz düşmənlərinizin – onların qarşısını ala bilən, yeganə vasitədir. Silahlı qüvvələrin artırılması və hazır vəziyyətə gətirilməsi hədəfi düşmənin ehtimal ediləsi təcavüzünün qarşısını şəri və məntiqi müdafiə formada almaq üçün olmalıdır.

{...وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ شَیءٍ فِی سَبِیلِ اللَّهِ یوَفَّ إِلَیکُمْ وَأَنْتُمْ لَا تُظْلَمُونَ}

Şübhəsiz ki, İslamın müdafiə sisteminin gücləndirilməsi, onun iqtisadi, ictimai, əxlaqi və təbliğata yönəli müasir silahlarla təchiz olunması və bu kimi məsələlər çoxlu xərclər tələb edir və müsəlmanlar onu təmin etməlidirlər. Allah yolunda xərclədiyiniz bütün pulları Allah özü kamil şəkildə sizə qaytaracaq və sizə bu cür müamilədə şübhəsiz ki, heç bir zərər dəyməyəcəkdir.

səh:273

{وَإِنْ جَنَحُوا لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَهَا وَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ}

Müsəlmanların müdafiə ilə bağlı öz hərbi qüvvələrini möhkəmləndirməkdə vəzifəli olmalarına baxmayaraq, əgər düşmənlər onlara tərəf öz dostluq əlini uzadaraq sülhə dəvət etsələr, bu zaman müsəlmanlar onların əlini geri çevirməyəcək və müharibəyə israra edərək ona can atmayacaqlar. Bu ayənin özü inadkar və İslamı müharibə və döyüş dini kimi tanıtdıranlara verilən ən yaxşı cavabdır, bu mənada ki, əgər İslam dini sülh dini olmasaydı, onda, ona tərəf sülh etmək üçün uzadılan əli geri çevirməli idi, amma həqiqət bunun əksini göstərir. Daha sonra müsəlmanlara xəbərdarlıq edilir:

{وَإِنْ یرِیدُوا أَنْ یخْدَعُوکَ فَإِنَّ حَسْبَکَ اللَّهُ هُوَ الَّذِی أَیدَکَ بِنَصْرِهِ وَبِالْمُؤْمِنِینَ}

Düşmənin sülh təklifinə müsbət cavab versəniz belə, ehtiyyatlı olun ki, onların hiylə və məkrinə aldanmayasınız və bu şəraitdə də öz qüdrət və müdafiə qüvvələrinizi ən yüksək səviyyədə qoruyub saxlayın ki, düşmən hiylə işlətsə, siz qəflətdə olmayasınız.

Bu, düşmən qüvvələrinin zəiflədikləri zamanlarda yalandan sülh bağlamaq niyyətində olaraq öz qüvvələrini bərpa edənə qədər müsəlmanları danışıqlara tutmağa və qüvvələr bərpa edildikdən sonra da müsəlmanlara zərbə vurulmasına bənzəyir (xəbərdarlıq bu cəhətdəndir). Belə hallarda müsəlmanlar öz qüvvələrini qoruyub saxlamış olsalar, onda düşmənin gözlənilməz hiyləsini dəf edə biləcəklər. Həzrət Əli (ə) də vali təyin etdiyi Malik Əştərə nəsihət verdikdən sonra da, onu hətta, sülh zamanlarında da düşmənin hiyləsindən qafil olmamağa çağırır.(1)

səh:274

Allah-taala ayənin sonunda buyurur ki, əgər səni aldatmaq istəsələr, Allah sənə bu şəraitdə kifayət edər. Allah o kəsdir ki, səni özü və möminlərin yardımı ilə gücləndirmişdir.

{وَأَلَّفَ بَینَ قُلُوبِهِمْ لَوْ أَنْفَقْتَ مَا فِی الْأَرْضِ جَمِیعًا مَا أَلَّفْتَ بَینَ قُلُوبِهِمْ وَلَکِنَّ اللَّهَ أَلَّفَ بَینَهُمْ إِنَّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ}

Ey Allahın Peyğəmbəri! Onların qəlbləri arasında (Allah) ülfət yaratdı. Əgər sən yer üzündə olan şeylərin hamısını onların qəlbləri arasında ülfət yaratmaq üçün xərcləsəydin, onların bir-birindən ayrı qəlbləri arasında ülfət yarada bilməzdin. Lakin Allah onların aralarında ülfət yaratdı. Həqiqətən, o, yenilməz qüdrət və hikmət sahibidir. Bu sən və bütün müsəlmanlar üçün ən böyük nemətlərdəndir.

Yuxarıdakı dörd ayə barədə daha artıq bəhs etmək mümkündür, amma biz bu qədəri ilə kifayətlənirik.

Hüreyrədən(1) aşağıdakı rəvayəti nəql edir:

مَکْتُوبٌ عَلَی الْعَرْشِ لا اِلهَ اِلاَّ أنَا وَحْدی، لا شَریکَ لی، وَ مُحَمَّدٌ(2) عَبْدی وَ رَسُولی، اَیَّدْتُهُ بِعَلِیٍّ وَ ذلِکَ قَوْلُهُ هُوَ الَّذی اَیَّدَکَ بِنَصْرِه وَ(3) بِالْمُؤْمِنینَ

“Ərşin sütunlarına belə yazılmışdır: “Mən tək olan Allahdan başqa, heç bir Allah yoxdur və mənim şərikim də mövcud deyil. Məhəmməd (s) mənim bəndəm və rəsulumdur. Mən onu Əlinin (ə) vasitəsi ilə təsdiqləmişəm. “Nüsrət” ayəsində gələnlər ərşin sütunlarında yazılmış olan cümlələr Əlinin (ə) yardımı barəsindədir””.

Bu yerdə bir neçə mətləbi xatırlatmağı zəruri hesab edirik:

Birincisi, Əbu Hüreyrə bu rəvayəti Peyğəmbərə (s) nisbət verməsə də, onun söylədiyi مَکْتُوبٌ عَلَی الْعَرْشِ cümləsi həmin məsələni İslam Peyğəmbərindən (s) eşitdiyini göstərir, çünki özündən belə bir şeyi iddia edə bilməz.

İkincisi, Quran ayələrinin nazilolma səbəbi iki qisimdir:

Birincisi, sadəcə bir nəfərə və bir şəxsə aid olan nazilolma səbəbləri. Məsələn, “İkmalud-din” və “Vilayət” ayələri və bunun kimi həzrət Əlidən (ə) başqa, heç bir şəxsə aid olmayan ayələr.

İkincisi, bir fərdə deyil, çoxlu sayda fərdlərə şamil olan nazilolma səbəbləri. Misal üçün, “Nüsrət” ayəsi bir deyil, əksər insanlara şamildir, lakin onun ən üstün və bilinən misdaq və nümunəsi bir şəxsdir ki, o da həzrət Əlidir (ə).

Üçüncüsü: İbn Əsakirdən başqa, digər şəxslər də həmin rəvayəti nəql etmişlər:

A) Muhibbuddin Təbəri, “Riyaz”(4);

səh:276

B) Süyuti, “Əd-Durrul-mənsur”(1);

C) Qunduzi, “Yənabiul-məvəddəh”(2);

D) Əllamə Gənci, “Kifayətut-talib”(3) əsərində.

2. Mərhum Əllamə Əmini həzrət Əlinin (ə) Peyğəmbərin (ə) birinci köməkçi və yardımçısı olmasına işarə edən, amma ayədəki məqsədin həzrət Əli (ə) olmasını birbaşa bildirməyən çoxlu rəvayətlər nəql etmişdir. Həmin rəvayətlərdən biri Ənəs ibn Malikin Peyğəmbərdən (s) nəql etdiyi aşağıdakı hədisdir:

اللهُ، محمَّدٌ رَسُولُ اللهِ، اَیَّدْتُهُ بِعَلِیٍّ، نَصَرْتُهُ بِعَلِیٍّ لَمّا عُرِجَ بی: رَأَیْتُ عَلی ساقِ العَرشِ مَکْتُوباً: لا اِلهَ اِلاَّ

“Məni meraca apardıqları vaxt ərşin sütunlarında bu cümlələrin yazıldığını müşahidə elədim: “Tək olan Allahdan başqa, heç bir Allah yoxdur, Məhəmməd (s) Allahın Peyğəmbəri və onun elçisidir. Məhəmmədi (s) Əlinin (ə) vasitəsi ilə təsdiqlədim və onunla yardım etdim””.(4) Qeyd edilən bu hədis əhli-sünnənin müxtəlif kitablarında nəql edilmişdir. Həmin kitabları diqqət edin:

1. “Zəxairul-uqba”(5)

2. “Mənaqibu Xarəzmi”(6)

3. “Fəraidu Həmmuyi”(7)

4. “Xəsaisul-kubra”(8) və digər kitablar.(9)

səh:277

Əlinin (ə) adının ərşin sütunlarında yazılmasını söyləməyin özü həmin məsələnin əhəmiyyətli olmasını bildirir və Allah və onun rəsulunun adından sonra Əlinin (ə) adının ərşin sütunlarında yazılması o həzrətin Peyğəmbərə (s) yardım edən ilkin şəxs və müsəlmanların ən üstünü olmasını göstərir. Təbiidir ki, əgər Allah Peyğəmbərə (s) canişin seçmək istəsə, belə bir şəxsi nəzərdə tutacaqdır və əgər müsəlmanlar da bir şəxsi canişin kimi seçmək istəsələr, əqlin hökmünə əsasən, həzrət Əlinin (ə) ardınca getməlidirlər.

etməlidirlər ki, qiyamət günü Peyğəmbər (s) yanında və o həzrətin qarşısında başı uca olsunlar və xəcalət çəkməsinlər.

Bu ayələrin xitabı bəzən yəhudi və nəsranilərdir və Allah Peyğəmbərə buyurur ki, onlara belə de: “Əgər onlar öz iddialarında (cənnət təkcə yəhudi və nəsranilərə məxsusdur və onlardan başqa, heç kəs cənnətə getməyəcək) doğruçu və sadiqdirlərsə, öz dəlillərini göstərsinlər”. Bəzən də bütpərəstlərə xitab olunur ki, onlar boş və əsassız iddialala bütlərə ibadət edirlər və bunun üçün də bir dəlil gətirməlidirlər, yoxsa, onların bu iddiası qəbul olunası deyil.

Eyni zamanda, həmin ayələrdən biri qiyamət gününə işarə edir, yəni oradada kiminsə bir iddiası olsa, ona dəlil gətirməlidir. Nəticədə, yuxarıdakı ayələrdən dünya və axirətdə hər hansı bir qövm və qrupun isbat etmək istədiyi mətləblə(1) bağlı dəlil gətirməsinin zəruriliyi anlaşılır. Əgər bu yüksək səviyyəli adət insanlar arasında yayılarsa, puç və əsassız sözlər və xürafatın qarşısı alınar və insanlar arasında münaqişə və ixtişaşlar özünün zirvə və kuliminasiya nöqtəsinə çamaz və həmin məsələlərdən

səh:280

müəyyən şəxslər öz mənafeləri üçün istifadə edə bilməz.

Buna əsasən, hətta, İslam Peyğəmbərinin (s) özü də iddiasının doğruluğuna mötəbər və hamının qəbul edə biləcəyi iki şahid və dəlil gətirir. Bu məsələlərə diqqət yetirməklə, ayənin şərh və təfsirirnə başlayırıq.

nəfsini ayağı altında qoyaraq İslama tərəf üz gətirdi. Nəticədə o, kitab elmi yanında olan şəxsdir, yəni Tövratda Peyğəmbərin nişanələrindən xəbərdar olan insandır və ayədə Allah və Abdullah ibn Salam Peyğəmbərin risalətinin doğruluğuna şahid olan kəslərdir. Başqa bir ifadə ilə desək, Allah və səmavi kitablar Peyğəmbərin (s) risalətinə şəhadət verirlər.

Bu nəzəriyyə də qəbul olunmur, çünki “Rəd” surəsi Məkkədə nazil olunan surələrdəndir və Abullah ibn Salam isə Mədinədə İslam dinini qəbul etmişdir. Deməli, bəhs etdiyimiz ayə nazil olarkən Abdullah ibn Salam hələ müsəlman deyildi ki, ayələr ona işarə etmiş olsun.

3. Bir çox təfsir, tarix, hədis və bunlara bənzər kitablarda işarə edilmiş üçüncü nəzəriyyədə kitab elmi yanında olan şəxsdəki məqsədin Əli ibn Əbutalib(1) (ə) olduğu bildirilmişdir. Əhli-sünnənin qəbul etdiyi, Peyğəmbər (s) səhabəsi, müsəlman alimi və şiələrin də xoşbin olduqları Əbu Səid Xudri belə deyir: “Mən Peyğəmbərin xidmətinə yetişdiyimdə, o həzrətdən kitab elmindən bir qədər bilən şəxsdəki {...الَّذِی عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْکِتَابِ...}(2) məqsədin kim olduğunu soruşdum. Həzrət cavab verdi ki, məqsəd qardaşım Süleynmanın (ə) vəziri Asəf ibn Bərxiyadır. Sonra “Rəd” surəsindəki {...مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتَابِ} elmi-kitab yanında olan kəs”dəki məqsəd kimdir?” - deyə sual verdim. Belə cavab verdi:

ذاکَ اَخی عَلِیُّ بْنُ اَبیطالِب(3)

“Məqsəd qardaşım Əli ibn Əbutalibdir (ə)”.

Bu rəvayəti Əbu Səid Xudridən başqa, Abdullah ibn Abbas, Səid ibn Cübeyr, Məhəmməd ibn Hənəfiyyə, Zeyd ibn Əli və digərləri də nəql etmişlər. Həmçinin, həmin

səh:283

rəvayəti nəql edənlərə Qurtubi(1), Süyuti(2), Əllamə Dəşti Şirazi(3), Tirmizi(4) və digərlərini də misal göstərmək olar.

Nəticədə, {...مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتَابِ} “elmi-kitab yanında olan şəxs” cümləsinin ən yaxşı təfsiri həzrət Əli ibn Əbutalibdir (ə).

fəzilətindən ustadın da fəzilətli olmasına inam gətiririk. Məsələn, Şeyx Ənsari və ya Əllamə Hilli kimi bir şəxsin Qomnami adlı ustad yanında dərs oxuduğunu müşahidə etsək, onların vasitəsi ilə ustadın əzəmətinə də inanırıq.

Qeyd etdiyimiz iki misala diqqət etməklə sualın cavabına nəzər yetirin:

Həzrət Əlinin (ə) şəxsiyyəti barədə mütaliə etdiyimiz zaman, onu bütün əxlaqi və insani sifətlərdə ən üstün bir şəx olduğunu anlayırıq.

Həzrət Əlinin (ə) elm və biliyinin bir nümunəsi olan “Nəhcül-bəlağə”ni oxuyaraq onun barəsində təgəkkür etdikdə, adam onun bir insan beyninin məhsulu olduğuna inana bilmir. Bu səbəbdən, o həzrətin kitabını “Allah kəlamından aşağı, insan kəlamından üstün” ifadəsi ilə vəsf etmişlər. Həzrət Əli (ə) ən çətin və insanı heyrətdə qoyan qəzavət məsələlərini ən yaxşı həll üsülları ilə həll edir və məzlum insanların haqqını zalımlardan alırdı. Həzrət Əli (ə) vəsf edilməz ibadət və bəndəçiliyi ilə namazda sadəcə Allaha diqqət edir və onun barəsində düşünürdü. Həmçinin, adi halda onun üzərində tətbiq edilə bilinməyən müalicə fəqət namaz halında o həzrət üçün mümükün olmuşdu.

Onun döyüşlərdə göstərdiyi şücaətə diqqət etirdikdə, məlum olur ki, heç vaxt düşmənə arxa çevirməmiş və daim qələbə çalmışdır. Həzrət Əli (ə) elə bir şəxsiyyətdir ki, heç kəs onu ədalət yolundan xaric edə bilməmiş və sonunda həmin ədalət onun şəhadətinə səbəb olmuşdur.

Bəli, qeyd edilən bütün bu xüsusiyyət və keyfiyyətlər və o həzrətin özünü dinin təbliğinə həsr etməsi və Peyğəmbərin (s) köməkçisi hesab etməsindən İslam Peyğəmbərinin (s) risalətinə şahid olması məlum olmurmu? Nəticədə, həzrət Əli (ə) Peyğəmbərin (s) nübuvvətinə şəhadət verən ikinci bir şəxsdir. Bu şəhadət o qədər mühüm və əhəmiyyətlidir ki, əgər Peyğəmbər (s) öz nübuvvətinin doğruluğuna digər bir şahid gətirə bilməsə

səh:285

idi, həzrət Əlinin (ə) şahidliyi təklikdə kifayət edərdi.